|
Саволлари:
1. Қадиги ёзулар ҳақида маúлумот.
2. Ўрхун-Энасой обидаларининг топилиши ва ўрганилиши.
3. Туркий – рун битикларини ўрганилишда В. Томсен ва В.В.
Радловларнинг хизматлари.
4. Туркий-рун ёзуви ёдгорликлари таснифи.
5. Ўлкамиздан топилган руник обидалар.
6. Тунюқуқ ёдгорлиги ҳақида маúлумот.
7. Билга ҳоқон ёдгорлиги ҳақида маúлумот.
13
8. Култегин ёдгорлиги ҳақида маúлумот.
9. «Ирқ битиги» ёдгорлиги.
10. Туркий - рун обидаларининг маданий ва ìàúðèôèé аҳамияти.
Адабиётлар:
1. Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. «Қадимги туркий тил. Кўлланма Т.», 1981
3-6.
2. С.Е. Малов. Памятники древнетюркской ïèñüìåííîñòè М.Л. 1951 12-16.
3. Н. Раҳмонов Қўхна битик тошлар Т. 1951
4. А. Матғозиев. Руник обидалар «Фан ва турмуш» ж. 1982 12-сон 13-14.
5. Г.Айдаров. ßçûê орхонских памятников древнетюркской ïèñüìåííîñòè
VIII века Алма-Ата 1971, 12-35.
III-МАЪРУЗА
ТУРКИЙ РУН ЁЗУВИНИНГ ПАЛЕОГРАФИК ХУСУСИЯТЛАРИ.
Режа:
1. Туркий рун ёзувининг келиб чиқиши ҳақида.
2. Руний ёзувининг ёзилиши ва палеографик хусусиятлари.
3. Қадимги уйғур ёзуви ҳақида ìàúëóìîò.
4. Уйғур ёзуви обидалари.
Туркий рун ёзувининг келиб чиқиши ва қўлланиш чегараси ҳақида
олимлар ҳар хил фикрларни ўртага ташлаганлар. Áàúçè олимлар бу ёзув
VII-VIII асрлардан кейин қўлланган, дейди. Қозоқ олими А.
Омонжоновнинг фикрича туркий ёзув эр. ав. III-II минг йиликларда
мустақил қўлланган алоҳида ёзувдан келиб чиққан бўлиб, эр.ав. I минг
йилик ўрталарида тўла шаклланган ва янги X асрига қадар кенг èñòåúìîëäà
бўлган.
Эроншунос олим В.А. Лившиц бошқача фикрни айтади. Унинг
фикрича, туркий рун ёзуви суғд алифбосидан келиб чиққан. Бу фикрни, ўз
14
вақтида В. Томсен ҳам айтган эди. Бунда суғд ва туркий қабилаларнинг
кўп асрлик иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳамкорлиги, айрим суғд ва
руний ҳарфларнинг ўхшашлиги олинган. Шунингдек, суғд ёзувининг
уйғур-мўгул-манжур халқларига ўтиб бориш эстафетаси ҳам бу фикрни
қувватлайди.
Умуман, туркий рун ёзувининг қандай ва қачон келиб чиққанлигидан
қатúий назар, у V-Х асрларда турқий қабилалар ўртасида кенг қўлланган
алоҳида алифбо саналади.
Туркий рун алифбоси ўзининг қатор палеографик хусусиятлари билан
бошқа ёзувлардан фарқ қилади. Булар қуйидагича:
1.
Руний алифбода 38-та ҳарф бўлиб; ўнгдан чапга қаратиб
ёзилади. Бироқ айрим ёдгорликлар чапдан ўнгга қаратиб
ёзилган. Масалан, Талас № 1 ва 3; Энасой № 18, 19,20.
2.
Бу ёзув ўйиб ёзишга мўлжалланган (лапидар) ёзув бўлиб, ҳар
бир ҳарф алоҳида, яҳни бир-бирига қўшилмаган ҳолда ёзилади
(турк).
3.
Туркий рун ёзуви консонант ёзув саналади. Унда фақат 4-та
нли ҳарф бор холос: - , è; -à, ý; -î,ó. Бироқ матн
ичида бу ҳарфлар ёзилмайди. Масалан (қаган).
4.
Қадимги туркий тилда сингармонизм (оҳангдошлик) қонуни
ҳукм сурган: товушлар қаттиқ ва юмшок вариантларга
ажралган. Бу ҳол ёзувда ҳам акс этган. 34 ундошдан 22 таси
қаттиқ ва юмшоқ жуфтлардан ташкил қилади (1-қаттиқ, 2-
юмшоқ):
---- = б
1
– б
2
---- = Н
1
-Н
2
---- = Ғ --- Г ---- = Р
1
- Р
2
-----
=Д
1
- Д
2 -----
= С
1
-С
2
15
-----
=Й
1
– Й
2 -----
=Т
1
-Т
2
-----
=Л
1
- Л
2
---- =К
1
-К
2
лабланмаган)
---- =К
1
-К
2
(лабланган)
5.
Қуйидаги
олтита
ҳарф
қаттиқ-юмшок
вариантларга
ажралмайди:
=Ч. =М. =НГ. =П. =Ш. =З.
=Ч ҳарфи фақат юмшоқ (палатал) унли билан қўлланган: =НГ
=Қ ҳарфлари эса қаттиқ (веляр) унлилар билан қўлланган.
6.
Қуйидаги учта ҳарф иккитадан ундош товушни ифодалайди:
= НТ, =ЛТ. =НЧ.
7. Сўз ва бирикмалар орасига махсус белги (:) қўйилган. Бошқа тиниш
белгилари ишлатилмаган.
Қадимги туркий халқлар фойдаланган яна бир ёзув уйғур
алифбосидир. У ҳам руний ёзув каби ўнгдан чапга қараб битилади.
Аммо ҳарфлар бир-бирига кўшиб ёзилади. Шунинг учун ҳар бир
ҳарфнинг учтадан шакли: сўз бошида, ўртасида ва охирида
қўлланадиган шакллари бўлади. Маҳмуд Қошгарий бу алифбони «турк
ёзуви» деб атайди. Унда 18-та ҳарф борлигини òàúêèäëàá, қуйидаги
шартли сўзлар билан беради: авах, вазак, йакза, манас, барча, шатал
(а,в,х,в,з,қ,й,к,з,м,н,с,б,р,ш,т,л). А. Рустамов а ҳарфи устига битта нуқта
қўйиш орқали ҳосил бўладиган н ( ) ҳарфини ҳам қушади. Ана шу 19-
та ҳарф 8-та унли ва 20 ундош товушни ифодалайди.
Уйғур ёзувида яратилган ёзма ёдгорликлар ҳам қадимги туркий
тилни ўрганиш учун муҳим манба сифатида аҳамиятлидир. Уларнинг
энг қадимгиси («Хуастанифт») V асрга оид бўлса, «Олтун ёруқ» Х асрга
оиддир. Шарқий туркистондан-Турфондан Х-ХIII асрларга оид 28-та
юридик хужжатлар топилган. Уйғур ёзуви Чингизхон ва темурийлар
даврида ҳам кенг қулланган. С.Е. Маловнинг қайд қилишича, Шарқий
туркистонда уйғур ёзуви то ХVII асрнинг оҳири –ХVIII асрнинг бошига
16
қадар èñòåúìîëäà бўлган. Кейинчалик уйғурлар машҳур «Кутадғу билиг»
(ХI аср) асарининг битта нусхаси (Вена) ҳам уйғур алифбосида ёзилган.
Бизгача етиб келган уйғур ёзуви ёдгорликларининг кўпи таржима
асарлар бўлиб, уларнинг мазмуни хилма хилдир.
1. «Хуастуанифт» («Монавийларнинг тавбаномаси»).
Бу ёдгорлик 1907-11 йиларда Турфондан топилган. 3-та нусхаси
бор: Лондон, Берлин, Петербург. Уни В.В. Радлов, С.Е Малов, Л.В.
Дмитриевалар ўрганган. 1963 йилда Л.В.Дмитрева асарининг тўлиқ
матнини ýúëîí қилди. Асар сатрдан иборат.
«Хуастуанифт» V асрда эрончадан қадимги туркий тилга таржима
қилинган. Унда монавийларнинг ўз гуноҳларини кечиришни сўраб,
худога қилган тавба – тазаррулари баён қилинган. Монавийлик –
эронлик Моний ибн Фатан (216-276) томонидан асос солинган диний
мазҳаб.
«Олтун ёрук». Бу аср қадимги ҳиндларнинг будда динига оид
«Суварнапрабҳаса» номли муқаддас китобининг хитойча таржимасидан
Х асрда туркийга ўгирилган. Таржимон-Бешбалиқ шаҳридан бўлган
Синқу Сели Тутунг. Профессор С.Е.Малов 1909-11 йилларида Шарқий
туркистонга қилган илмий сафари чоғида Ганғсу вилоятининг Сучжоу
шаҳридан топган. Қоғозга ёзилган бу ёдгорликда буддизм мазмунидаги
айрим афсоналардан парчалар берилган. Масалан «Шаҳзода ва урғочи
йўлбарс» ҳақидаги афсона.
Юридик хужжатлар. Шарқий Туркистондан (Турфон воҳасидан) Х-
ХIII асрларга оид 28 та хужжат топилган. Булар турли соҳаларга оид
бўлиб, расмий- иш услубининг илк намуналари сифатида жуда катта
аҳамиятга эгадир. Масалан, 7-хужжатда Қавсидунинг Элтимиздан бир
кури кунжут қарзга олганлиги ҳақида тилхат берилган.
17
Do'stlaringiz bilan baham: |
