Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

 
8.6. Синтетик суюқлик ѐқилғисини ишлаб чиқаришда 
Фишер-Тропш технологиясини қўлланилиши 
Дунѐдаги давлатларда мотор ѐқилғисига бўлган талабнинг 
доимий ошиши, унинг сифатига бўлган талаб ва нефть захираларининг 
камайиб бориши хом ашѐларни қайта ишлаш технологиясини ишлаб 
чиқарувчилар 
томонидан 
такомиллаштиришнинг 
истиқболли 
йўлларини топишни талаб қилмоқди. Ҳозирги даврда энг замонавий ва 
истиқболли технологиялардан бири бу - «GTL‖ (Gas tо Liquids-газдан 
cуюқлик) ҳисобланади, метанни суюқ углеводородларга айлантириш 
жараѐнида манба сифатида метан гази ва қаттиқ ѐқилғи (кўмир), 
табииий газдан ва йўлдош нефть газларидан эркин ҳолатда 
фойдаланиш мумкин.
«GTL‖ (Gas tо Liquids-газдан cуюқлик) – жараѐнида синтетик 
ѐқилғи ишлаб чиқарилади («GTL‖): синтетик нефть ва дизель ѐқилғиси 

---

277 
ҳамда нафта, сурков мойлари, парафинлар ишлаб чиқарилади. 
Синтетик нефть оддий нефть ѐки конденсат билан биргаликда қайта 
ишлаш учун ташилади. Дизель ѐқилғисидан ишлаб чиқариш соҳасида 
тўғридан-тўғри фойдаланилади.
Синтетик ѐқилғисини ишлаб чиқариш аста секин ривожланган, 
табиий ҳолда пайдо бўладиган ѐқилғига нисбатан қиммат туради. 
Шунга қарамасдан баъзи компанияларда шу соҳада тадқиқотлар олиб 
борилган. ―GTL‖ бозорда Sasol
(YuAR), Royal Dutch/Sheel, Eххоn 
Vоbil, Kyntrоlеumеntеch, Kоnоcо Philins, BP, Chеvron Техаcо, Eurоil 
Ltuud[43].
Углеводород ва кислород бирикмаларининг аралашмасидан 
каталитик реакцияда водородни углерод икки оксиди билан олиш 
имконияти Германия давлатида кашф қилинган. Гирманиялик 
кимѐгорлар Франс Фишер ва Ганс Тропшлар томонидан-1920 йили энг 
юксак ишланма кўмирдан синтетик ѐқилғисини олишнинг кимѐвий
жараѐни тадқиқот қилинган. Шунинг учун бу жараѐн–Фишер-Тропш 
жараѐни деб номланган. Бу жараѐнда кўмир сув буғи ва кислород 
муҳитида синтез-газ ҳосил бўлиши учун газлантиришга таъсир 
қилинади (реакцияда водород ва карбонат ангидрит оксидининг 
аралашмаси аниқ нисбатларда бўлади), тозалашга берилади ва кейин 
эса синтетик суюқ углеводородга (ССУ) ва шу билан биргаликда 
синтетик суюқ ѐқилғига (ССЁ) айлантирилган. 
Кўмирни синтез–газга айлантиришда темир катализаторлари 
ѐрдамида олишнинг тадқиқот натижаси биринчи марта 1923 йилда 
нашр қилинган, кейинчалик олиб борилган тадқиқотларда 
катализаторлар, босим, ҳарорат ва реактор конструкцияси 
қатнаштирилган.
Фишер-Тропш жараѐнига бўлган талаб 1930-1940 йиллар 
даврида доимий равишда кўпгина давлатларда олиб борилган. Шу 
жумладан Англия, Франция, АҚШ, Япония ва Китай давлатларида 
кенг миқѐсда лаборатория ва тажриба синов ишлари олиб борилган /5/. 
Германия давлатида 1932-1945 йилларда синтетик нефть ва дизель 
ѐқилғисини ишлаб чиқариш бўйича жараѐндан кенг фойдаланилган.
Қатар давлати синтетик суюқлик ѐқилғисини бозорида 
етакчиликни эгаллашга интилмоқда. Қатарда биринчи Оruх- ―GTL‖
2006 йилда ишга туширилган. Бундан ташқари бир қатор лойиҳалар 
ҳар хил ишланиш ва ишга тушириш босқичида бўлган ва 2015 йилга 
келиб Қатарда ―GTL‖ ишлаб чиқариш 800 минг.барр/кунга етказилган. 
Маълумки, мотор ѐқилғиси нефтни қайта ишлаш заводларида 

---

278 
нефтни фракцияларга ажратиш (ҳайдаш) йўли орқали олинган. Нефть 
ўзининг 
кимѐвий 
таркиби 
бўйича 
– 
углеводородларнинг 
аралашмасидан (алканлар ва циклоалканлар) ташкил топган. Бундан 
ташқари унинг таркибида метан ва олтингугуртли ва азотли 
аралашмалар мавжуд. Бензин - нефтнинг енгил қайнайдиган 
фракцияси бўлиб, 5-9 та углеводород атомларининг қисқа занжиридан 
таркиб топган. Бу мотор ѐқилғисининг асосий тури бўлиб, енгил 
автомобиллар ва кичик самолѐтларга мўлжалланган. 
―GTL‖қурилмаларида юқори сифатли матор ѐқилғисининг 
компонентларини ишлаб чиқарилиши, нефтни қайта ишлайдиган 
корхоналарнинг олдига янада сифатли ѐқилғини ишлаб чиқариш 
муаммосини қўяди. ―GTL‖қурилмасини нефтни қайта ишлаш 
заводининг территориясига қуриш мумкин, у билан ҳамкорлик қилиш 
паст сифатли оғир нефть фракцияларини газлаштиришда синтетик газ 
маҳсулотидан хом ашѐ сифатида фойдаланиш мумкин. Бунда синтетик 
суюқлик ѐқилғиси НҚИЗнинг ҳаракатдаги технологик қурилмасига 
қайтадан ишлов бериш учун узатилиши мумкин.