Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти

“Сценариялар” усули объектларни таҳлилида ёки қўйилган 
муаммоларни таъминлашда қўйилган вазифани келишишни 
тайёрлаш усули ҳисобланади. Саноатда, тармоқда, амалиётда 
“Сценария” типлари бўйича кўрсатмалар ишлаб чиқилади, бу эса 
ижтимоий иқтисодий окибатда фан техника прогрессини мажмуий 
дастурни ҳар хил кўринишини ишлаб чиқаради.
Эксперт баҳолаш усули: Кўпчилик ишларда экперт 
баҳолашни хусусиятларини қабул қилиш ўрганилади, унда эксперт 
шаклида кўпгина ишлар сўров қилиб чиқилади (ҳар хил анкета 

---

111
равишда, интервьюларда) баҳолашга яқинлашиб (меъёрлаш ва ҳар 
хил тартиб сақлашда ) ва ҳоказо. 
Мутахассис экспертлар у ёки бу воқеаларни қонун остида 
индивидуал баҳолашда жойларда мукаммал текшириш ҳодисасини 
билмаган ҳолда экспертлар баҳолайди. Шундай қилиб олдиндан 
баҳони 
диапазон 
ичидаги 
характеристикани 
текширишни 
белгилашда 
гуруҳ 
экспертлари 
уларни 
жамоасини 
умумлаштирилинганлигини тасдиқлайди. 
“Дельфе” тип услуби, “Дельфе” услуби ёки “Дельфи” орқали 
услуби биринчилар қаторида О. Хельмер ва унинг сафдошлари 
итератив муолажада мия ҳужуми ўтказилган бўлиб, бу эса руҳий 
омилларни пасайтириш қобилиятини кайтаришни натижасини 
оширади. “Дельфе” муолажаси тарғиботи ҳар хил даражада 
ишлатилади. Мия ҳужумида итератив циклда қисқартирилган 
кўринишда кетма-кетлиги ташкил этилади. Кўпроқ қийин 
вариантда якка тартибдаги сўровнома кетма-кетлик дастури ишлаб 
чиқилиб анкета саволлари ёрдамида экспертлар ўртасида бир- 
бирига таъсир этмаган ҳолда танишмасдан фикр алмашишади. 
Марфология ғоясини келишув асосида кўпроқ тизимли тузум 
топилиб қўйилган вазифалар ечимини муаммоли варианти ёки 
элементлар тизими асосий аралашуви тизим тузумида йўналтиради. 
Тизим ва воқеалик ҳар хил усуллар билан бўлинади ва ҳар хил 
аспектларда кўриб чиқилади.
Морфологик ўрганишни кузатгич нуқтаси бўлиб қуйидагилар 
ҳисобланади: 
¾ морфологик моделлаштиришни ҳамма объектларига тенг 
қизиқиш; 
¾ ўрганилаётган тармоқни тўлиқ тузумини олинганлигига 
қадар, барча чекланма ва баҳоларни ликвидация қилиш; 
¾ қўйилган муаммони максимал аниқ шаклланиши. 
Хўжалик ва бошқаришни янги билим усуллари билан самарали 
услуби ишбилармон ўйинлар ҳисобланади. Гуруҳ одамлари ёки 
инсон ва компьютерларда белгиланган қоидаларни ўйин йўли 

---

112
билан ҳар қандай ҳолатда бошқарув ечимини ишлаб чиқариш усули 
бўлиб 
ишбилармон 
ўйинлари 
ҳисобланади. 
Ишбилармон 
ўйинларини моделлаштириш ва имитация жараёнларидан таҳлилга 
чиқишда мураккаб амалий масалани ечишда, фикрлаш маданияти 
шаклланишини таъминлаш, бошқариш, муомала усталиги, қарор 
қабул қилинишида бошқарув усулини инструментал кенгайтиришга 
ёрдам қилади.
Ишбилармон ўйинлар мутахассисларни тайёрлаш ва бошқариш 
тизими таҳлили воситаси сифатида намоён бўлади. Ишбилармон 
ўйинларни ишлаб чиқиш ва ўтказиш тажрибаси шуни кўрсатадики, 
уни бир неча бўлимларни кетма-кет ёзилишини мақсадли 
эканлигини кўрсатади ва қоидага асосан қуйидаги 9 та 
бўлинмаларга бўлинади: 
• умумий тавсифнома. 
• ҳолатни аниқлаштириш; 
• ўйин мақсади; 
• марказ вазифаси; 
• ўйин қатнашчиларини вазифаси; 
• шартли модел; 
• шартли моделни таҳлили; 
• ўйин қатнашчилари учун раҳбарлик қилиш; 
• ўтказилган ўйин натижалари. 
Тизимни таърифлаш амалиёти вақтида функция тизимини 
таъминлаб туриб бошқариш схемасини макрокўламда ёки корхона 
бўлимлар тузилишида ва уларга қарашли бўлган бошқарма 
аппаратига информация сифатида меъёрдаги шароитни яратади. 
Бошқача қилиб айтганда реал тизим функциясини ташкил этиб, 
бошқариш тизими рамкадаги танланган услубларни шаклланти-
ришни 
расмийлаштиришда 
оптимал 
вариантни 
тузилиши 
танланади. Шунингдек‚ макрокўламда тартибга солишни бирмунча 
терминалини тўғирлаб чиқишдир. Қабул қилинган услуб тизимини 
расмийлаштиришда охирги натижа алмаштирилиб ва охирида 
ташкилий объектда бошқариладиган механизмни яратиш керак. 

---

113
Бизга маълум бирор бир объектни моделлаштиришни тугаллашда 
бошланғич объектни, шундай объект самарадорлигини олиб 
келадиган худди шундай енгил, тезроқ арзон объект билан 
алмаштириш мумкин. Кўпгина турли кўринишдаги моделлар бор 
бўлиб жадвал ва график, физик модел, логистик математик 
иборада, машинали моделлари, имитация моделларидир. 
Аниқ услуб танлаш шаклини расмийлаштиришда бошқариш 
тизимида кузатишни қайси шароитда рўёбга чиқаришда бажарувчи 
қандай жавобгарлик масаласини қабул қилиш ва қайси даражани 
бошқариш ташкилоти текшириб чиқади.