Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Sotsial dinamika vertikal (yuqori va pastga) va gorizontal (ya'ni, parallel 
tomonga) yo‘nalishi ro‘y berishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan barcha sotsial 
dinamika turlarini vertikal va gorizontal yo‘nalishda tekshirish mumkin. Jumladan, 
sotsial-sinfiy struktura elementlari harakati sotsial stratifikatsiya yondashuvi asosida 
qaralganda buni yaqqol ko‘rish mumkin. Sotsial stratifikatsiya (lot. strato — to’shama, 
qatlam) sotsiologiya tushunchasi bo‘lib, bu tushuncha umuman jamiyatning, ayrim 
sotsial guruhlarining tarkibini, ularning eng turli-tuman belgilariga: daromadi, malakasi, 
ma'lumoti va hakozo darajasiga qarab odatda ierarhiya (yuqori va quyi) tarzda 
joylashgan ijtimoiy qatlamlariga bo‘linishini tavsiflaydi. Funksionalizm nuqtai 
nazaridan, sotsial stratifikatsiya tizimi jamiyatdagi sotsial rol va mavqelarning 
differentsiyasi bo‘lib, u har qanday jamiyatning ob'ektiv ehtiyojidir. Sotsial 
stratifikatsiya, bir tomondan, mehnat taqsimoti va sotsial differentsiatsiyaning, ikkinchi 
tomondan esa, jamiyatda hukmron bo‘lgan u yoki bu faoliyatning ahamiyatini, mavjud 
sotsial tengsizlikni qonunlashtiradigan qadriyatlar va madaniyat standartlarning 
natijasidir. Funksionalizm nazariyasida sotsial stratifikatsiya nazariyasining amaliy 
ahamiyati sotsial integratsiya talab va ehtiyojlari bilan asoslantiriladi. Sotsial 
stratifikatsiyaning «amaliy» ahamiyati shundaki, u turli xil rag‘batlantirish vositalari 
orqali sotsial rollarning aniq tushunilishi va bajarilishiga xizmat qiladi. 
Hozirgi zamon sotsiologiyasida, stratalarning yagona ta'rifini hamma sotsiologlar 
so‘zsiz tan oladigan definitsiyani topish qiyin. Biroq, aksariyat tadqiqotchilar uchun 
umumiy bo‘lgan tomon ham bor. Bu stratalar o‘rtasidagi vertikal aloqalarning o‘ziga 
xos «lift» va «eskalatorlar» amalga oshuvidir. Jamiyatning turli sohalarida stratalardan 
stratalarga harakatni ko‘rish mumkin. Masalan, iqtisodiyot sohasida — har bir odam 
millioner bo‘lishi mumkin; siyosatda — yirik siyosiy mansabga erishish mumkin; 
armiyada — har bir askar general bo‘lishi mumkin; diniy faoliyat sohasida — oliy diniy 
martabaga ko‘tarilish imkoniyati mavjud; fan — bu faoliyatning nisbatan zoe ketadigan 
sohasi bo‘lib, biroq bunda ilgarilash mumkin; nikoh orqali — foydali nikob vositasida 
jamiyatning eng yuqori pog‘onalariga goyat tez ko‘tarilishi mumkin. Kishilarning 
sotsial zinapoyadagi yuqoriga qarab siljishga intilish — ijtimoiy taraqqiyot
harakatlantiruvchi kuchidir. Odam bir vaqtning o‘zida bir strataga kirishi mumkin. Bu 
stratalar institutsional, norasmiy mezonlar asosida ajratib ko‘rsatilishi mumkin ularga 
mos bo‘lgan sotsiodinamika ham mavjud. Aytaylik, ma'lum bir odam iqtisodiy tizimda 
tobe mavqeni egallashi, boshqa tizimda (qiziqishlar bo‘yicha klubda, futbol klubida va 
hakozo hukmron bo‘lishi mumkin. 
Hozirgi zamon demokratik-huquqiy jamiyatlarda va jamoatchilik fikri munosabati 
g’oyat dolzarb hisoblanadi. Hokimiyat va jamoatchilik fikri sotsiodinamikasi — 
hokimiyat saylovi oldidan nomzodlar, ularning dasturlarini baholashni saylovchilar 
e'tibori qarorlarni tanlashning mexanizmini o‘rganishga yordam beradi. Kishilarning 
saylov kompaniyasi davridagi faoliyatini belgilovchi sabablar ierarhal zanjir: mamlakat 
tashqi va ichki muammolari, siyosiy an'analar, mikroguruhlar, birlamchi jamoalar 
tazyiqi o‘rganiladi. 

---

161