Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Sotsial differensiatsiya va sotsial integratsiyani sotsial mobillik va 
o‘zgartirishlar oqibati deb qarash mumkin.
Sotsial differentsiatsiya tushunchasi 
birinchi bo‘lib G.Spenser tomonidan qo‘llanilgan. Uning fikricha, ijtimoiy evolyutsiya 
bir vaqtning o‘zida differentsiatsiya (bir xillikdan ko‘p xillikka o‘tish: mehnat 
taqsimoti, maxsus sotsial institutlar paydo bo‘lishi) va integratsiya (organlarning bir-
birlariga tobora muvofiqlashib borishi, oddiydan murakkabga o‘tishi, umumiy 
aloqadorlik takomillashuvi), ijtimoiy tartibot mukammalashuvidan iboratdir. E. 
Dyurkgeym sotsiologik tizimida ham jamiyatdagi differentsiatsiya va integratsiya 
jarayonlariga e'tibor bergan. U differensiatsiyani aholi zichligining oshishi va 
shaxslararo va guruhlararo muloqatlar sur'atiga bog‘lab tushuntirgan. Odatda 
differensiatsiya tushunchasi «tafovut» so‘zining sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu holda u 
rollar, statuslar (maqomlar), institut va tashkilotlarni turli mezonlar yordamida 
klassifikatsiya qilishga yordam beradi. Strukturaviy funksionalizm va sistemali 
yondashuv tarafdorlari (Parsons, Ettsoni va b.) sotsial differensiatsiya bilan sotsial 
sistemani 
o‘z-o‘zini 
saqlashning 
sharti 
deb 
qaraydilar. 
Bunda 
sotsial 
differensiatsiyaning yaxlit jamiyat, uning ostki tizimlari, guruhlari darajasida 
ko‘rinishlari qat‘iy farqlanadi. Ularning fikricha, quyidagi hayotiy muhim vazifalar - 
muhitga moslashish, maqsadlarini qo‘ya bilish, ichki ixtiloflarni bartaraf etish 
(integratsiya) va hakozolar bajarilgandagina muayyan tizim mavjud bo‘la olishi 

---

159 
mumkin. Bu vazifalar esa faqat ozmi-ko‘pmi maxsuslashgan institutlar tomonidangina 
bajarilishi mumkin. Demak, bunga muvofiq sotsial tizimlar ozmi-ko’pmi 
differensiatsiyalashgan (tabaqalashgan) bo‘ladi. Sotsial differensiatsiya o’sishi bilan 
faoliyatlar ko’p maxsuslashib boradi, shaxsiy va oilaviy aloqalar o’z o’rnini borgan sari 
odamlar o‘rtasidagi shaxssiy narsaviy munosabatlarga bo’shatib beradi. Bu 
munosabatlar ko‘proq ramziy vositalar bilan boshqariladi (masalan, iqtisodiy 
munosabatlar uchun bunday vositachi-pul). Sotsial integratsiya (lot. integratio — 
to’ldirilish, tiklanish; integer yaxlit, butun) sotsiyal differensiatsiya nisbatdosh 
tushunchadir. Hozirgi zamon sotsiologiyasi tizimlar nazariyasidagi integratsiya 
tushunchasidan 
foydalaniladi. 
Unga 
ko‘ra, 
integratsiyada 
alohida 
differensiatsiyalashgan qismlarning bir butun qilib turuvchi aloqa va shu holatda olib 
keluvchi jarayon tushuniladi. Integratsiya turli xil sotsial sub'ektlar—individlar, 
tashkilotlar, davlatlar va hakozolar o‘rtasida ihtilofsiz munosabatlar bo’lishini ko’zda 
tutadi. Sotsial tizimlar integratsiyasining darajasi va mexanizm to‘g‘risidagi qarashlar 
tarihan o‘zgarib kelgan. 
Hozirgi jamiyatda integratsiya muammolari bir qator mexanizmlar yordamida hal 
qilinmoqda. Umumiy huquqiy tizimlar, ko‘ngilli assotsiatsiyalar, hamjamiyat a'zolari 
huquq va imtiyozlarini kengaytirish, ramziy vositalar umumiylik darajasini oshirish va 
hakozolar ana shulardan iborat. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Evropa hamjamiyati, 
qolaversa, Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi va boshqalar bunga misol bo‘la oladi.
Funksional bo’lmagan sotsiologik yo’nalishlar tarafdorlari (Bendiks, Gouldner) 
funksionalchi sotsiologlar sotsial integratsiya ahamiyatini mutloqlashtirishdan 
ogohlantiradilar. Ularning fikricha, haddan tashqari, batamom sotsial integratsiya 
amaliy nuqtai nazardan hatto zararlidir, chunki u sotsial tizimni harakatsiz va mo’rt 
qilib qo’yadi.