Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Parsons harakat 
elementlaridan iborat uchta tizimni ajratib ko‘rsatadi: 
1) ijtimoiy tizim; 2) shaxs 
tizim; 3) madaniyat tizimi. Ijtimoiy tizim va shaxs tizimi motivlangan salbiy harakatni 
tashkil qiladi. Madaniyat tizimi esa ramziy nusxalar tizimining mohiyatini bildiradi. 
Umumiy bir harakat tizimini tashkil qiluvchilari quyidagilardir: 1) harakat qiluvchi 
organizm (moslashuv funksiyasini bajaradi); 2) shaxs tizimi (maqsadga erishish 
funksiyasini bajaradi); 3) ijtimoiy tizimi (integratsiya funksiyasini bajaradi); 4) 
madaniyat tizimi (latentlik vazifasini bajaradi). 
Ijtimoiy harakat tizimi ikki darajadagi o‘zga voqelik-orasida mavjud bo‘ladi. Bu 
ikki daraja harakat sistemasiga kirmaydi, bular fizik organik tashqi muhit va oliy fikrni 
voqelikdir. Ular orasidagi ta'sirlar quyi darajada harakat qiluvchi organizm yordamida, 
yuqori darajada-madaniyat yordamida yuz beradi. Bu ta'sirlar quyi darajada harakatni 
energiya bilan, yuqori darajada esa axborot va nazoratni ta'minlaydi. 
Ijtimoiy harakatning funksional jihati ijtimoiy munosabatlarning amal qilishi, 
buzilishi va o‘zgarishi jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Bunda uch tizim, ya'ni 
madaniyat, shaxs va ijtimoiy tizim uch birlashtiruvchi markaz sifatida barcha harakat 
tizimlarining tarkibiy asosida yotadi. Bular bir-birini to‘ldiruvchi tizimlar bo‘lganligi 

---

136 
sababli ularning o‘zaro munosabatlarisiz birorta ham harakat tizimi mavjud bo‘la 
olmaydi.
Ma'lumki, insonning ijtimoiy voqelikka nisbatan munosabati faoliyat tushunchasi 
bilan ifodalanadi. Aynan insonning amaliy faoliyati uni o‘rab turgan moddiy, tabiiy va 
ayniqsa ijtimoiy dunyoni o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi. Shu bilan birga insonning 
tashqi dunyoni o‘zgartirishga qaratilgan harakati uning faoliyatining boshqa barcha 
turlari uchun asos hisoblanadi. Lekin shaxs boshqa insonlar bilan hamkorlikdagina 
amaliy faoliyat yuritadi. Umuman insonning amaliyotdagi faoliyati (harakati, xulq-
atvori) sub'ekt-ob'ekt va sub'ekt-sub'ekt munosabatlari birligida namoyon bo‘ladi. Bu 
yerda sub'ekt-ob'ekt munosabatlari insonning tashqi muhitni sun'iy qurol va vositalar 
yordamida o‘zlashtirishini anglatsa, sub'ekt-sub'ekt munosabatlari esa ushbu faoliyat 
jarayonida odamlar o‘rtasidagi muloqatni ifodalaydi.