Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

9.1.2. ЎСИМЛИКЛАРГА ЮҚОРИ ҲАРОРАТНИНГ ТАЪСИРИ 
ВА ИССИҚЛИККА ЧИДАМЛИЛИК 
Барча ўсимликлар ҳарорат даражаларига бўлган муносабатлари бўйича ҳам 
бир-биридан фарқ қилади. Баъзи сув ўтлари 60-80
0
С иссиқликка эга бўлган 
булоқларда тарқалган. Кўпчилик юксак ўсимликлар учун максимал ҳарорат 40-
50
0
С га тенг. Қишлоқ хўжалик экинлари учун эса максимал ҳарорат 39-40
0
С га 
тенг бўлиб, ҳароратнинг бундан орта бориши уларни шикастлайди. 
Ўсимликлар 
юқори 
ҳарорат 
таъсиридан 
шикастланганда,уларнинг 
ўлишдан олдин ҳужайралари ичида бўладиган биохимик жараёнлар ўртасидаги 
мувофиқлик бузилиб, протоплазмани заҳарлайдиган кераксиз
моддалар вужудга келади. В.Ф.Альтергот ва бошқа олимларнинг фикрича, 
юқори 
даражадаги 
ҳарорат 
таъсирида 
оқсиллар 
парчаланиши 
тезлашади,ҳужайраларни заҳарлайдиган аммиак ҳосил бўлади ва тўпланади. 
Цитоплазманинг микроструктурсига салбий таъсир қилиб,ундаги оқсил-липоид 
бирикмалар ва пластидлар парчаланади. Нафас олишда ҳосил бўлган кимёвий 
энергия эффективлиги кескин пасаяди ва унинг асосий қисми ташқи муҳитга 
иссиқлик шаклида тарқалади. 
Иссиқликка чидамли ўсимликлар протоплазмасининг қовушқоқлиги ва 
эластиклиги юқори бўлади.Боғланган сув миқдори кўп оқсиллари иссиқликка 
чидамли бўлиб, тезликда коагуляцияга учрамайди. Иссиқликка чидамли 
ўсимликларнинг нафас олиш жараёнида кўпроқ органик кислоталар ҳосил 
бўлади ва улар аммиак билан реакцияга киришиб, аспарагин,глутамин каби 
аминокислоталар ҳосил қилади. Натижада эркин аммиак нейтралланиб, 
ўсимликларга зарар етказмайди. РНК миқдори кўп бўлган ўсимликлар ҳам 
иссиқликка чидамли бўлади. Кўпчилик,сув билан яхши таъминланган,мезофит 

---

197 
ўсимликлар транспирация жадаллигини ошириш орқали кучли иссиқлик 
таъсиридан сақланади. Бу ўсимликлар барг ҳарорати, ҳаво ҳароратига нисбатан, 
4-6
0
С гача паст бўлади. 
Ю.Г.Молотковский ва И.М.Жестковаларнинг кўрсатишича, барг 
тўқималарига шакар эритмаларининг(глюкоза, галактоза, сахароза, лактоза, 
мальтоза, 
рафиназа) 
инфильтрация 
қилиниши 
уларнинг 
иссиқликка 
чидамлилигини оширади. 
П.А.Генкелнинг таклифларига асосан уруғларга экишдан олдин кальций 
хлор тузининг 0,25% ли эритмаси билан 20 соат давомида ишлов бериш ҳам 
ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилигини оширади. 
Ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилигини ошириш мақсадида уларни 
микроэлементларнинг тузлари билан ишлаш ҳам тавсия этилади. 
Самарқанд 
Давлат 
университети 
ўсимликлар 
физиологияси 
ва 
микробиология кафедраси аъзоларининг (профессор Ж.Х.Хўжаев ва бошқалар) 
олган маълумотлари асосида ғўзанинг гуллаш фазасида Н
3
ВО
3
кислотанинг 
0,01% ва ZnSO
4
тузининг),0,05% ли эритмаларини пуркаш (пуркаш кечки 
вақтларда ўтказилади) уларнинг иссиқликка ва қурғоқчиликка чидамлилигини 
оширади. Натижада, гулларнинг чангланиши кўпаяди ва ҳосилдорлик 10-12% 
гача ортади. Тола ва чигит сифати яхшиланади.