Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

ЎТА СОВУҚҚА ЧИДАМЛИ ЎСИМЛИКЛАР. Табиий шароитда, О
0
С 
дан паст ҳарорат таъсиридан шикастланмайдиганларни - ўта совуққа чидамли 
ўсимликлар гуруҳига киритиш мумкин. Ўта совуқ асосан кузда ва қишда содир 
бўлади. 
Кўпчилик ўсимликлар куз ва қиш ойларини уруғ туганак ва илдизпоя 
ҳолида ўтказади ва зарарланмайди. Кузги экин ва дарахтлар кузда ҳам қиш 
фаслларини очиқ жойда ўтказади. Шунинг учун улар ўта совуқ таъсирига 
учрайди, айримлари шикастланади ёки нобуд бўлади. 
Совуқ урган ўсимликлар тургор ҳолатини йўқотади, барглари қўнғир тусга 
кириб, 
қуриб 
қолади. 
Ўта 
совуқ 
таъсиридан 
уларнинг 
шираси 
музлайди,натижада ҳужайра ва тўқималарида салбий ўзгаришлар бошланади. 
Тўқималарида бўладиган салбий ўзгаришларга қарши етарли даражада чидамли 
бўлмаган ўсимликлар кўп зарарланади ва ҳатто нобуд бўлади. 
Н.А.Максимов (1913) ўтказган тадқиқотларнинг кўрсатишича, ўта совуқ 
таъсирида муз кристаллари фақат ҳужайра оралиқларидагина эмас, балки 
цитоплазмада ҳам ҳосил бўлади. Муз кристаллари томонидан сув тортиб 
олинган цитоплазма биоколлоидлари сувсизланиб зарарланади. 
Сўнгги йилларда ўтказилган кўпчилик тадқиқотлар асосида, ўта совуқ 
таъсиридан ўсимлик тўқималарида муз ҳосил бўлиш жараёнларини уч гуруҳга 
бўлиш мумкин.
БИРИНЧИ ГУРУҲ - ўта совуқ шиддатли ва жуда паст бўлиб, 
ўсимликларга бирданига таъсир этади. Бундай таъсирдан цитоплазма суви 
музлайди. Ҳосил бўлган муз кристаллари оқсил мицелларни шикастлайди. 
Цитоплазма сувсизланиш натижасида микроструктуралар зарарланади ва 
бундай ҳужайралар нобуд бўлади. 

---

199 
ИККИНЧИ ГУРУҲ - ўта совуқ жуда паст бўлиб, ўсимликларга тез таъсир 
этиши сабабли муз кристаллари ҳужайра девори билан плазмолемма ўртасида 
ҳосил бўлади. Бундай таъсирдан ҳажми йирикроқ муз кристаллари ҳосил бўлса, 
ҳужайра мембранаси зарарланади ва танлаб ўтказувчанлик қобилияти бузилади. 
Муз кристаллари қайта эригандан сўнг ҳам ҳужайра сув ва моддаларни 
сақлайолмайди. Бундай ҳужайралар нобуд бўлади. Агарда ҳосил бўлган муз 
кристаллари кичик бўлса улар мембраналари зарарланмайди ва қайта эригандан 
кейин тириклигини сақлаб қолади. 
УЧИНЧИ ГУРУҲ - ҳарорат аста-секин пасаябошласа ва узоқ муддатли 
бўлса,дастлаб ҳужайралараро бўшлиқдаги сув музлайди. Ўз навбатида бу 
музлар цитоплазмадаги сувни ҳам шимиб олиб йириклашади. Аммо ҳужайрага 
кучли салбий таъсир этмайди. Қайта эриш жараёнида сув яна цитоплазмага 
ўтади ва ҳужайралар тириклигини сақлаб қолади. Масалан, И.И.Туманов 
раҳбарлигида,ўсимликлар 
физиологияси 
институтининг 
фитотрон 
совутгичларида оқ қайин ва қарағай дарахтларининг новдаларини аста-секин ва 
изчиллик билан -195
0
С гача музлатиб,кейин эриганда новда ҳужайралари 
тириклигини сақлаб қолган. 
Жуда паст ҳарорат (-200
0
С гача) бирданига тезлик билан таъсир этса 
танадаги сув зудлик билан ойнасимон - аморф ҳолатига ўтади. Бу ҳодисага 
ветрификация дейилади. Бу жараёнда муз кристаллари ҳосил бўлмайди. Қайта 
суюлтирилтириш жараёнида цитоплазмада муз кристаллари ҳосил бўлишига 
йўл қўйилмаса,ҳужайралар тириклигини сақлаб қолади. Шунгинг учун ҳам бу 
усулдан айрим органларнинг узоқ муддатга сақлаш учун фойдаланиш мумкин. 
Чунки ойнасимон аморф ҳолда қотиб қолган тўқималар ўзининг ҳаётчанлигини 
узоқ сақлайди.