Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

НАСТИК ҲАРАКАТЛАР. Бутун ўсимликка баравар таъсир қиладиган 
қўзғатувчилар (ҳарорат, ёруғлик ва бошқалар) воситаси билан бўладиган 
ҳаракатларга - настик ҳаракатлар дейилади. 
Кун билан туннинг алмашиниши сабаб бўладиган ҳаракат никтинастик 
ҳаракат энг кўп тарқалган. Жуда кўп гуллар эрталаб очилади, кечаси эса 
ёпилади. Бошқалари эса кечаси очилади (номозшом гул), кундузи ёпилади. Кўп 
ўсимликларнинг барглари ҳам кун билан кечанинг алмашиб туришига қараб ўз 
ҳолатларини ўзгартириб туради. К.Линней бундай ҳаракатларга асосланиб 
"флора соатларини" тузишга ҳаракат қилган. Бунинг учун у эрталаб ва 
кечқурун турли соатларда очиладиган ва ёпиладиган ўсимликларни бир жойга 
тўплаб ўстирган. 
Никтинастик ҳаракатнинг содир бўлишига ёруғлик ёки ҳароратнинг 
ўзгариб туриши сабабчи бўлади (фотонастия ёки термонастия). Термонастик 
ҳаракатга лола гулининг очилишини мисол қилиш мумкин. Яъни ёпиқ ҳолдаги 
гулларни иссиқ жойга киргизиш билан тезда очила бошлайди. 

---

181 
Баъзи гуллар (нилуфар, қоқи ва бошқалар) фақат ёруғликда очилади. Булар 
фотонастияга мисол бўлади. Кўп ўсимликларнинг барглари ҳам кечаси осилиб, 
вертикал ҳолатга, кундузи эса горизонтал ҳолатга ўтади (85-расм). 
Ўсимликлар ҳар хил тебранишларга ҳам жавоб қайтаришади. Бунга 
сейсмонастик ҳаракатлар дейилади. Буни бўтакўз гулида кўриш мумкин. 
Гулнинг оталик ипларига тегиш билан улар дарҳол қисқаради. Натижада 
оналикни ўраб олган чангдонлар пастга қараб эгилади. Зирк ўсимлигининг 
оталик иплари алоҳида ёстиқчаларга тегиб қолган вақтда уларнинг асослари тез 
эгилиб, 
чангдонлар 
оналик 
тумшуқчасига 
урилади. 
Бу 
ҳаракатлар 
ўсимликларнинг чангланиш жараёнига боғлиқ.
86-расм. Ловия барги: 
А-кундузи,Б-кечаси 
. 
87-расм. Мимозанинг шохи:чап томонда- иккита очиқ барги, ўнг томонда қўзғалиш 
натижасида осилган ва баргчалари ёпилган барг
Сейсмонастик ҳарактларга уятчан мимоза (Mimosa pudica) жуда яхши 
мисол бўлади. Агар мимозанинг баргига озгина тегилса у дарҳол осилиб қолади 
(87-расм). Бу ҳаракатланиш механизми бўғинларнинг устки ва пастки ярмида 

---

182 
тургор ҳолатининг ўзгариб туриши натижасида содир бўлади. Титраш вақтида 
бўғинларнинг пастки ярмида протоплазманинг ўтказувчанлиги бирданига 
ошади ва шунгача таранг бўлиб турган ҳужайра пўсти протоплазманинг 
қаршилигига учрамаганлиги сабабли қисқариб, ҳужайра шираси сувнинг бир 
қисмини ҳужайра оралиқларига чиқаради. Натижада тургор ҳолати пасаяди, 
аммо бўғинларнинг устки ҳужайралари тургор ҳолатида қолганлигидан, у 
бўғинни пастга қараб эгади ва шу сабабли барглар ҳам пастга эгилади. Бироз 
вақт ўтгандан кейин суюқлик қайтадан шимилади ва бўғин тўғриланиб қолади. 
Умуман ўсимликларда бундай ҳаракатнинг мавжудлиги ҳимоя вазифасини 
бажаради. Тропик ўрмонларида бўладиган тўхтовсиз бир неча сутка 
давомидаги 
ёғингарчиликдан 
зарарланмасдан 
сақланиши 
мумкин.
Сейсмонастик ҳаракатлар ҳашаротхўр ўсимликларда ҳам кузатилади.
Уларнинг ҳам ҳаракат механизми ҳужайраларнинг ташқи таъсирот натижасида 
ўз тургор ҳолатларини ўзгартириш қобилиятига асосланган.