Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номидаги

3.2. Нефтьнинг асосий физик хоссалари 
мундарижа 
Қатлам ҳолатидаги нефть билан ер юзига олиб чиқилган 
нефтьнинг физик хоссалари бир-биридан сезиларли даражада фарқ 
қилади. Бунинг асосий сабаблари-қатлам ҳолатидаги нефть юқори 
босим ва ҳарорат таъсирида бўлиб, кўпинча таркибида кўп 
миқдорда табиий газ эриган ҳолда бўлади. Ер юзига олиб чиқилган 
нефть, оддий шароитда юқори босим ва ҳарорат таъсиридан халос 
бўлгандан сўнг таркибидаги эриган газ ажралиб чиқиши 
натижасида деярли барча физик кўрсаткичлари ўзгаради. Шунинг 
учун нефтьнинг физик хоссалари тўғрисида сўз юритилаѐтганда, 
албатга унинг қай ҳолатда эканлигига эътибор бериш эарур.
Нефтнинг асосий физик хоссаларига унинг зичлиги, 
қовушқоқлиги, газга тўйинганлиги, тўйинганлик босими, ҳажм ва 
сиқилиш коэффициентлари, иссиқликдан кенгайиш коэффициенти 
киради.
«Нефть зичлиги» деб бир ҳажм бирликдаги нефть массасига 
айтилади, яъни:
рн = М / V (3.1)
бу ерда М – нефть массаси, кг;
 V – нефть ҳажми, м
3
.
ўлчов бирлиги ҳалқаро бирликлар тизимида – [кг/м
3
], 
шунингдек г/см
3 
ѐки т/м
3
ўлчов бирликлари ҳам ишлатилади.
Тажрибада кўпинча «нисбий зичлик» тушунчаси кенгроқ 
қўлланилади. «Суюқликларнинг нисбий зичлиги» деб, шу суюқлик 
зичлигининг дистилланган сувнинг зичлигига бўлган нисбатига 
айтилади.
«Қовушқоқлик» деб, суюқлик ва газлар бир қисмининг 
иккинчи қисмига нисбатан силжишга қаршилик кўрсатиш 
хусусиятига айтилади.
Қовушқоқлик ўзини суюқлик ѐки газлар ҳаракатга келганда 
ички ишқаланиш кучларини намоѐн булишидан кўрсатади. Бу 
қовушқоқлик одатда «динамик қовушқоқлик» дейилади.
ўлчов бирлиги-ҳалқаро бирликлар тизимида Н*с/м
2
ѐки Па*с.

---

21 
Динамик қовушқоқликдан ташқари кинематик қовушқоқлик 
ҳам мавжуд бўлиб, у билан динамик қовушқоқлик орасидаги 
боғланиш қуйидагича аниқланади:

= 

/ Р, (3.2)
бу ерда 

– кинематик қовушқоқлик, м
2
/с да;

- динамик қовушқоқлик;
Р – зичлик.
«Нефтнинг газга тўйинганлиги» деб, қатлам холатидаги бир 
ҳажм бирлитидаги нефтьда (V
н
) эриган газнинг умумий ҳажмига 
(V
г
) айтилади, яъни: 
Қ
н
= V
г
/ V
н
, (3.3)
бу ерда Қ
н
– нефтьнинг газга тўйинганлиги;
V
г
– умумий эриган газ ҳажми; 
V
н
– бир бирлик нефть ҳажми. ўлчов бирлиги м
3
/м
3 
(қисқартирилмайди) ѐки м
3
/т да ўлчанади. Бир ҳажм бирлигида 
қатлам шароитида максимал эриган газ миқдорига «газнинг нефтда 
эриш қобилияти» дейилади.
Газ тўйинганлиги газнинг эриш қобилиятидан паст ѐки унга 
тенг бўлиши мумкин.
Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, нефтьнинг газга 
тўйинганлиги, «газ эриш қобилияти» ибораларини «газ омили» 
деган атама билан адаштирмаслик керак.
«Газ омили» деб бир ҳажм бирлигидаги ер юзига олиб 
чиқилган нефтьдан ажратиб олинган йўлдош газ миқдорига 
айтилади, яъни:
Г = V
1
г / V
1
н, (3.4)
бу ерда: Г - газ омили;
V
1
г
- ер ҳажм бирлигидаги нефтьдан (V
1
н
) ажратиб
олинган газ миқдори.

---

22 
ўлчов бирлиги м
3
/м
3 
(қисқартирилмайди) ѐки мғ/т да 
ўлчанади.
«Нефтнинг ҳажм коэффициенти» деб, қатлам ҳолатидаги 
нефть ҳажмини ер юзида оддий шароитдаги нефть ҳажмига бўлган 
нисбатга айтилади.
Яъни: 
в = V
қн
/ V
е.н
, (3.5)
бу ерда:
V
қ.н
– қатлам ҳолатидаги нефть ҳажми;
V
е.н
– ер юзидаги оддий шароитдаги нефть ҳажми.
Қатлам шароитидаги нефть ҳажми ер юзидаги нефть 
ҳажмидан катта бўлади. Бунинг асосий сабаби, қатлам шароитдаги 
нефть таркибида кўп миқдорда эриган газ ҳам бўлади; шунинг учун 
нефтьнинг ҳажм коэффициенти бирдан катта бўлади. Одатда газ 
дўпписи 
булмаган 
нефть 
конларида 
нефтьнинг 
ҳажм 
коэффициенти 1,08-1,1б бўлса, газ дўппли конларда ѐки ўз 
таркибида кўп миқдорда эриган гази бўлган конларда бу кўрсаткич 
1,4-1,7 ҳам тенг бўлиши мумкин.
Юқорида келтирилган фикрлардан кўриниб турибтики, нефть 
қатлам ҳолатидан ер юзи ҳолатига олиб чиқилганда маълум бир 
миқдорда ўз ҳажмини камайтириб, кичраяр экан.
«Нефтнинг кичрайиш коэффициенти» деб, нефтьнинг қатлам 
ҳолатидан ер юзи ҳолатига олиб чиқилганда унинг ҳажми қанчалик 
кичрайишини фоиз ҳолда кўрсатадиган катталикка айтилади. Яъни:
u = ((в- 1) / в) * 100, (3.6)
Нефтнинг ҳажм ва кичрайиш коэффициентлари қатлам 
ҳолатида олинган нефть намунасида ташкрибахоналарда олиб 
борилган тадқиқотлар орқали аниқланади. Шунингдек, бу 
кўрсаткичларни 
махсус 
диаграммалар 
(М. 
Стендинг 
номограммаси, Билл-Катц графиклари) орқали ҳам аниқлаш 
мумкин.

---

23 
«Нефтьнинг тўйинганлик босими» деб, нефть таркибидаги 
эриган газларнинг мувозанат ҳолатидаги босимига айтилади. 
Нефтнинг тўйинганлик босими бошланғич қатлам босимига тенг 
ѐки ундан кичик бўлиши мумкин. Қатлам босими тўйинганлик 
босимидан юқори бўлса, у ҳолда то қатлам босими тўйинганлик 
босимига қадар пасайгунча нефть таркибидаги эриган газ нефтьдан 
қатлам шароитида ажралиб чиқмайди. Эриган гавнинг нефтьдан 
қатлам шароитида ажралиб чиқиши фақат қатлам босими 
тўйинганлик босимидан кичик бўлган миқдоридан бошланар экан. 
Шунинг учун ҳам кўпинча эриган газнинг қатлам шароитида 
нефтьдан ажралиб чиқа бошлаган босимини ҳам тўйинганлик 
босими деб юритилади.
«Нефтнинг сиқилувчанлик коэффициенти» деб, қатлам 
босими маълум бир босимга (

Р) пасайганда нефтьнинг бошланғич 
ҳажми (Vо') қанчага камайиши (

V) мумкинлигини билдирувчи 
катталикка айтилади ва қуйидаги тенглама орқали аниқланади:
 

н
= 1/ V
о
 * 

V / 

Р (3.7)
бу ерда:

н
– нефтнинг сиқилувчанлик коэффициенти;
V
о 
- нефтьнинг бошланғич ҳажми,
V – нефтьнинг ўзгарган ҳажми;

Р – босимнинг ўзгарган миқдори.
Нефть сиқилувчанлигининг ўлчов бирлиги Па-1 ѐки 1/кг/см
2
. 
Нефть сиқилувча инлиги конни ишлашини лойиҳалаштиришдаги 
ҳисоблашлар кенг қўлланилади.
Нефтьнинг иссиқлик кенгайиш коэффициенти, қатлам 
ҳарорати бир даражага ўзгарганида нефтьнинг бошланғич ҳажми 
(Vо) қанчага ўзгаришини (

V) билдиради. Яъни

= 1 / V
0
* 

V / 

t (3.8)
бу ерда: 

 – нефтьнинг иссиқлик кенгайиш коэффициенти;

t – қатлам ҳароратининг ўзгарган миқдори.
Нефтнинт зичлиги, қовушқоқлиги қатлам ҳолатидан ер юзига 
чиққанида сезиларли даражада ортади.

---

24