Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Ҳосилавий қимматли қоғозлар (молиявий деривативлар)

Иккиламчи қим-	Муддатли	Шартномалар	Ҳосилавий қимматли қоғоз-
матли қоғозлар	шартномалар	комбинацияси	лар ва гибрид инструментлар

Америка	Форвард	Своплар	Мустақил		Мустақил
депозитар
			муомалада		муомалада
тилхатлари
			айланувчи		айланувчи
Глобал	Фьючерс	Своп	гибридлар		гибридлар
		опцион
депозитар
			Акцияга		Конверсия-
тилхатлар
	Опционлар		варрантлар		ланувчи
			(эмитент		имтиёзли
Депозитар
			опциони)		акциялар
тилхатлар-
нинг бошқа
турлари		Облигацияга		Конверсияланувчи
		варрантлар		облигациялар

2.2-расм. Ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифи.1

этади. 2.2-расмда ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифи келти-рилган.

Таснифда муддатли шартномалар сифатида форвард, фьючерс ва опционлар келтирилган. Ушбу инструментлар бозори ҳозирги пайтда энг ривожланган бозорлардан бири ҳисобланади. Муддатли шартномалар базисдаги актив (акция, облигация, индекслар, ва-люта) лар бозорининг ҳажми қанчалик ошса, шунчалик фьючерс ва опционлар бозори ҳам ошади. Ҳозирда муддатли шартномалар бозори базисдаги активлар бозорига нисбатан ҳажми бир неча баробар катта. Бунинг асосий сабаби, муддатли шартномалар бел-гиланган муддат тугашида ҳисоб-китоб қилинади, яъни базисдаги актив ҳисобланган акцияни инвестор опцион орқали вақтинчалик эгасига айланса, опционда белгиланган муддат келганда ҳамда инвестор шартномадан фойда кўраётган бўлса шундагина ҳисоб-китоб қилинади.

Муддатли шартномалар бозори иштирокчиларининг қуйидаги турлари мавжуд:

• 
  www.novgorodov.com сайт маълумотлари асосида муаллифлар томонидан тайёрланган.
  

73

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

• 
  Чайқовчилар. Чайқовчи бу – муддатли шартномалар баҳо-сининг фарқидан фойда олиш учун риск қилувчи бозор иш-тирокчиларидир;
  

• 
  Хеджер. Хеджер бу – бозор иштирокчиси бўлиб, унинг мақсади эгалик қилаётган активнинг бозордаги баҳоларини ўзгариши натижасида мавжуд рискларни минималлаш-тиришдир;
  

• 
  Арбитражчи. Арбитражчи бу – бир марталик олди-сотди операцияларидан рисксиз даромад олишга ҳаракат қилувчи бозор иштирокчилари.
  

Муддатли шартномалар деганда, маълум бир активни кела-жакда етказиб бериш шарти билан тузиладиган келишувдир. Шартнома шартлари активни сотиш ёки сотиб олиш вақтида ке-лишилади. Шартнома асосида ётувчи актив базис ёки базисли дейилади. Бир қатор манбаларда ва хорижий адабиётларда ҳо-силавий қимматли қоғозларни базисли инструментлар ҳам дейи-лади.

Ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифидан келиб чиқиб, муд-датли шартномалар асосида ётувчи активлар турлари 2.2-жад-валда акс этирилган.

	2.2-жадвал
Муддатли шартномалар асосида ётувчи
	активлар турлари1
Шартнома тури	Базавий актив
Товарли	Қишлоқ хўжалик товарлари (буғдой, кофе ва бошқалар)
шартномалар	табиий ресурслар (нефть, металл) энергия
	қимматли қоғозлар ва муддатли шартномалар
Молиявий	валюта (курси)
	депозит (фоизли шартномалар)
Индексли	фонд индекслари ва бошқа индекслар
Об-ҳаво	температура
	маълум давр мобайнида ёмғирли кунлар сони
Воқеали	эмитент дефолти Суғурта воқеаликлари
	президент сайлови ва бошқалар

• 
  www.novgorodov.com сайт маълумотлари асосида муаллифлар томонидан тайёрланган.
  

74

2-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ

Опцион – маълум муддатда шартномада келишилган нархда базавий активни сотиш ёки харид қилиш ҳуқуқи ва мажбурияти инобатга олинмайдиган ҳужжатдир.

Опцион – эмиссиявий қимматли қоғоз бўлиб, у ўз эмитенти-нинг муайян миқдордаги қимматли қоғозларини назарда тутилган муддатда, қатъий белгиланган нарх бўйича сотиб олишга бўлган ҳуқуқини тасдиқлайди.

Опцион нархи ёки унинг баҳоси (рrice) амалиётда мукофот (premium) деб юритилади. Опционлар савдосида уларнинг тўлиқ эквивалентлигини ҳисобга олиш керак.

Опцион лотинча «optio» сўзидан олинган бўлиб, хоҳиш, хоҳи-шига кўра деган маъноларни англатади. Опционлар бозори про-фессионал трейдерлар ва унчалик катта тажрибага эга бўлмаган индивидуал инвесторлар учун ҳам фонд бозорининг жуда «ноа-ниқ» сегменти ҳисобланади. Лекин, кўпчилик индивидуал инвес-торлар опционлар савдоси билан шуғулланиб, катта даромад эга-ларига айланадилар.

Опцион (option) ҳосилавий молиявий инструмент ёки дериватив ҳисобланади. Бунинг маъноси шундаки, унинг нархи унинг асосида ётувчи бошқа молиявий инструмент ҳосиласи ҳисобланади. Унинг асосида ётувчи инструмент сифатида акциялар, облигациялар, ва-люта, фоиз ставкалари, биржа индекслари, фьючерс контрактлари бўлиши мумкин.

Опционларнинг савдоси биринчи бўлиб Чикаго опционлар бозори (Chicago Board Options Exchange, CBOE )да 1973 йилда ўтказилган ва ҳозир ҳам улар дунёда кенг тарқалган. Энг оддий маънода опцион икки томон – сотувчи (seller, writer) ва сотиб олувчи (buyer, holder) орасида тузиладиган шартнома тушунилиб,

• 
  аниқ бир мукофот учун (лекин мажбуриятни кўзда тутмаган) олдиндан белгиланган вақт оралиғида ва нархда шартнома асо-сида ётувчи молиявий инструментни сотиб олиш ёки сотиш ҳу-қуқини берувчи ҳужжат ҳисобланади.
  

Опционни сотиш ёки сотиб олиш опцион шартномалари бўйи-ча позицияларни очиш тушунилади.

Сотиб олиш позициясига кирувчи инвестор-харидорлар опци-он эгаси (buyer/holder/owner) дейилади ва узун позицияга киради. Бу позиция тескари битим сотиш орқали ёпилади.

75

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Сотиш позицияларини очувчи инвесторлар сотувчи ёки опци-он ёзувчиси (seller, writer) дейилади ва у қисқа позицияга киради. Бу позиция тескари битим, сотиб олиш орқали ёпилади.

Опционларни тавсифлашда қуйидаги асосий кўрсаткичлар қўлланилади:

• 
  Опцион тури («call» ёки «put»).
  

• 
  Опцион асосида ётувчи активлар.
  

• 
  Бажарилиш баҳоси.
  

• 
  Опцион тугаши муддати.
  

• 
  Опцион мукофоти.
  

Опционларнинг иккита асосий кўринишлари мавжуд: «колл» (call) ва «пут» (put). Опцион кол эгасига ёки харидорга базисдан 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчидан (опцион ёзувчиси) сотиб олиш ҳуқуқини беради. Агар харидор бу ҳуқуқдан фойдаланса, унда опцион сотувчи акцияларни етказиб беришга мажбур.

Опцион пут эгасига базисдаги 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчига сотиш ҳуқуқини беради. Агар опцион эгаси бу ҳуқуқдан фойдаланса, сотувчи акцияларни сотиб олишга мажбур.

Опцион кол харидорга базисдаги активни сотувчидан белги-ланган муддатларда бажариш баҳоси (страйк баҳо) бўйича сотиб олиш ҳуқуқини беради. Масалан, инвестор Европача кол опционни 1 ой муддатга 100 сўм бажариш баҳоси бўйича сотиб олди ва ҳар битта акцияга 5 сўм мукофот пулини ҳам тўлади. Белгиланган муддат тугаётган вақтда базисдаги акцияларнинг спот курси 120 сўмни ташкил этган бўлса, инвестор шартномани 100 сўм бажа-риш баҳоси бўйича опцион сотувчидан сотиб олади ва 120 сўмга бозорда сотади. Бундай ҳолда, инвестор-харидорнинг фойдаси қуйидаги суммани ташкил этади:

• 
  (спот курс) – 100 (бажариш баҳоси) = 20 * 100 (акциялар) = 200 сўм.
  

Опцион харидорнинг умумий даромади 200 сўмни ташкил этди, соф фойдаси эса 150 сўмни ташкил этган, яъни:

Умумий даромад 200 сўм – Мукофот


(5*100 дона акция) = 150 сўм.

76

2-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ

Опционнинг бажарилиш нархи (striking price, exercise price) – бу молиявий инструментлар сотиб олиниши ёки сотилиши мум-кин бўлган нарх.

Опционлар турли хил бажарилиш нархига эга бўлишлари мум-кин. Улар орасидаги интервал $25 нархли опцион учун 2,5 пункт ва $25 доллардан кўпроқ нархдаги опционлар учун 5 пунктни ташкил этади.

Акциялардан фарқли равишда опционлар ўзларининг «яшаш муддати»га эга. Опционнинг бажарилиш муддати (expiration date)

– бу опционнинг бажарилиши мумкин бўлган охирги кундир. Агар опционнинг бажарилиш муддати ўтиб кетса ёки бу муддатга қадар у бошка трейдерга сотилмаса, у ўзининг қиймати ва кучини унинг эгаси эса опцион учун тўланган пулни йўқотади. Опционни сотиб олувчи учун риск айнан шу сумма билан белгиланади. Бундан каттароқ риск фақат опцион асосида ётувчи молиявий инстру-ментларни сотиш ёки сотиб олиш билан боғлиқ бўлади.

Опционлар икки модел асосида бажарилиши мумкин: Европа модели (European option) ва Америка модели (American option).

Бунда уларнинг номланиши географик жойлашишга боғлиқ бўлмайди. Европа моделидаги опцион бажарилиш муддати етиб келмагунча бажарилиши мумкин эмас, Америка моделидаги опцион бажарилиш муддати аниқ белгилаб қўйилган вақтдан олдин бажарилиши мумкин.

Опцион мукофоти (option premium) – бу савдо иштирокчиси опционни сотишдан олинадиган ёки опционни сотиб олиш вақтида тўланадиган суммадир. Бу кўрсаткич катталиги турли омилларга боғлиқ: опцион асосида ётувчи молиявий инструмент нархи, оп-цион тугаши муддати яқинлиги ва опционнинг ўзгарувчанлиги (волатиллиги)дир.

Америка биржаларида савдо қилинадиган ҳамма опционлар учун кафолат олувчи ва клиринг операцияларини бажарувчи Опцион Клиринг Корпорацияси (Options Clearing Corporation, OCC) ташкил этилган. Бу ташкилот опционларнинг сотиб оли-нишидан унинг сотилишигача бўлган барча жараёнларни назорат қилади.

Опцион асосида ётувчи активлар нархига нисбатан опцион сотилиши жиҳатидан уч турда бўлиши мумкин: «at-the-money» (пул билан), «in-the-money»(пул ичида), «out-of-money»(пулсиз).

77

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Опционнинг бажарилиш нархи «пул ичида» опцион эгаси учун кўпроқ маблағ келтиради.

Опцион асосида ётувчи молиявий инструментнинг ҳозирги нархи билан опцион бажарилиши вақтидаги нархи орасидаги фарқ

– ички нарх (intrinsic value) дейилади. Мукофот ҳажми опцион-нинг ички нархидан ошган қисмини эса, вақтинча опцион нархи дейилади (time value).

Шундай қилиб, опцион нархи (опцион мукофоти) унинг ички нархига ва вақтинча нархга тенг. Вақтинча нарх опционнинг ба-жарилиши муддатига яқинлашган сари камайиб боради. Опцион нархига таъсир кўрсатувчи омиллардан ташқари яна, иккита катта бўлмаган кўрсаткичлар мавжуд: рисксиз инструментлар ставка-лари ва опцион асосидаги дивиденд ставкаси.

Опцион асосидаги қимматли қоғоз нархи опцион нархига бир-ламчи таъсир килади. Опционлар ўзларининг ҳар бир кунида қадр-сизланиб борадилар. Бу жараён опционнинг бажарилиш мудда-тига қараб тезлашиб боради. Опционнинг қадрсизланиш тезлиги қолган вақтнинг квадратга оширилганига тенг бўлади. Бажарилиш муддати 2 ой қолган опцион қадрсизланиш тезлиги 4 ой қолган опцион қадрсизланиш тезлигидан икки баробар катта бўлади.

Волатиллик компоненти аниқ бир оралиқда опцион асосида ётувчи молиявий инструмент нархининг маълум оралиқда тебра-ниши билан характерланади. Волатиллик ўлчагич бўлиб, кун ичида инструментнинг нархдаги ўзгаришидир.

Амалиётда опционнинг нархини шакллантиришнинг турли моделлари қўлланилади. Ҳозирги кунда Блэк-Шоулз модели (Black Scholes Option Pricing Model) кенг қўлланилмоқда. Илгари Блэк-

Шоулз модели Европа моделидаги опционлар учун ишлатилар эди, лекин кейинчалик Америка моделидаги опционлар учун ҳам модификация қилинди. Шу пайтдан бошлаб, бу моделнинг жуда кўп вариациялари ишлаб чиқилган эди. Америка моделидаги оп-ционларни баҳолаш учун бошқа моделлар ҳам қўлланилади.

Ҳақиқатда опционлар трейдерга одатий инвесторлик метод-ларидан фарқли ҳимояланиш ва ҳаракатчанлик устунлигини беради. Улар орқали бозорда опцион асосида ётувчи молиявий инструмент баҳоси тушиши ёки ошиши ёрдамида даромад кўриш мумкин.

78

2-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ

Опционлар бажарилиши инвесторлар учун акцияларни паст-роқ нархда сотиб олиш имкониятини беради. Опционлар ком-бинациялари ёрдамида бозорда «буқа», «айиқ» трендлари учун стратегия ишлаб чиқиш имкониятини яратади.

Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига мувофиқ, оп-ционлар улар эмитентининг илгари чиқарилган шахсий қимматли қоғозларини ва учинчи шахслар қимматли қоғозларини харид қилиш ёки сотиш ҳуқуқини тасдиқлаши мумкин. Базис активи эмитент-нинг биринчи марта муомалага чиқарилаётган шахсий қимматли қоғозларидан иборат бўлган опционларнинг чиқарилишига йўл қўйилмайди.

Опционлар эгасининг номи ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қи-ладиган турларда бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида опционлар ўзига америкача опционнинг белгиларини ўзлаштир-ди, яъни опцион эгаси ўзининг базис активини харид қилиш ёхуд сотиш ҳуқуқини ё маълум бир муддат давомида ёки аниқ бир са-нада амалга оширади.

Опционлар билан операциялар қимматли қоғозларнинг биржа ҳамда биржадан ташқари бозорларида амалга оширилиши мумкин.

Фьючерслар (futures) – келишилган миқдордаги қимматлик-ларга маълум вақт мобайнида битим тузиш ва белгиланган нарх-да етказиб бериш тўғрисидаги фьючерс шартномалари биржа-ларда сотиладиган қимматли қоғозларга ва товарларга тақдим этилиши мумкин.

Фьючерсларнинг асосий белгиси – нархининг аниқлиги ва ижро этишнинг мажбурийлигидир. Фьючерслар шартнома бўйи-ча сотиб олинадиган қимматликка эгалик қилиш ҳуқуқини бир қўлдан бошқа қўлга зудлик билан ўтказилишини назарда тутмай-ди. Фьючерслар ёрдамида қонун билан кафолатланган мажбу-рият сотиб олинади ва битим сифатида расмийлаштирилиши мумкин. Фьючерснинг ўзига хос белгиси шундан иборатки, улар мазкур қимматликлар (сотувчиларда ёки умуман) айни вақтда борми ёки йўқми, ундан қатъий назар сотилиши мумкин.

Фьючерсларнинг опционлар билан ўхшаш томони шундаки, уларнинг иккаласи ҳам фонд бойликларини келажакда сотиб олиш имконини беради. Уларнинг фарқлари қуйидагилардан иборат:

• 
  Фьючерслар олди-сотди ҳужжат саналмайди; фьючерс – фонд бойликларини етказиб беришга қатъий мажбурдир.
  

79

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

• 
  Фьючерс белгиланган муддат тугаши билан мажбурий ҳисоб-китобни талаб қилади.
  

• 
  Фьючерс бўйича риск, опционникидан анча юқори, чунки фьючерс харидори опцион харидоридан фарқли ўлароқ опцион бўйича йўқотилган мукофотга қараганда анча катта суммани йў-қотиши мумкин.
  

Фьючерс шартномасининг шартлари андозалидир. Фьючерс шартномасининг нархи биржа кимошди савдоларида талаб ва таклиф мувозанатининг натижаси сифатида белгиланади. Фьючерс битимлари бўйича ҳисоб-китоблар, одатда, фьючерс билан савдо қилувчилар (сотувчилар ва харидорлар)нинг ҳисобрақамлари очилган биржаларнинг клиринг палаталари орқали амалга оши-рилади.

Ҳосила қимматли қоғозларнинг ушбу тури билан савдо-сотиқ қилиш ўзининг хусусиятларига эга. Акциялар билан фьючерс битимлари фонд биржаларида, облигациялар билан фьючерс опе-рациялари эса товар биржаларида амалга оширилади.

Клиринг палатаси фьючерслар савдосида воситачи ва суғур-тачи вазифасини бажаради. Асосан, клиринг палатаси ҳар бир сотувчи учун сотиб олувчи ролини ўйнайди. Шу йўсинда у очиқ позициялар бўйича хавф-рискни (таваккалчиликни) мувозанат-лаштиради.

Клиринг палатаси фьючерс бозорида шартномани бажари-лишини икки томондан бирини мажбуриятини ўз зиммасига олади ва шу туфайли шартномани бажарилишига кафил бўлади. Савдонинг бундай усулида фьючерс бозори томонларнинг номи кўрсатилмаган ҳолда фаолият кўрсатади, хусусан, сотувчи ва сотиб олувчи шартнома мажбуриятларини ўзаро бир-бирлари ўртасида эмас, балки клиринг палатаси орқали амалга оширади. Шу сабабли клиринг палатаси фьючерс бозорида асосий восита-чи бўлиб хизмат қилади.

Фьючерс биржаси:

• нархларнинг ноқулай тебраниши рискини пасайтириш;

• ноқулай вазиятлар учун ажратиладиган жамлама капитал ҳажмини камайтириш;

• авансланган (сарфланган) капиталнинг пул шаклида қайти-шини тезлаштириш;

80

2-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ

• 
  савдони кредитлашни арзонлаштириш;
  

• 
  муомала ҳаражатларини камайтиришга ёрдам беради. Биржада фьючерс савдосини амалга ошириш тартиби:
  

1. Брокерлик фирмаси ўз мижозидан фьючерс шартномасини

сотишга ёки сотиб олишга буйруқ олади ва бу буйруқни биржа-нинг амаллар бажариш залидаги ўзининг вакиллари (брокер-лари) орқали бажаради;

• 
  Шартноманинг бажарилиши клиринг палатасининг аъзоси бўлган брокерлик (воситачилик) фирмасининг номига рўйхатга олинади;
  

• 
  Брокерлик фирмаси биржавий клиринг тугашига келиб ўзи-нинг ёпилмаган (бажарилмаган) шартномаси учун клиринг пала-таси ҳисоб-счётига кафолат бадалини (бошланғич марта сумма-сини) ўтказади. Кафолат бадалининг суммаси биржа томонидан товарнинг (қимматли қоғознинг) бозор нархидан келиб чиққан ҳолда белгиланади.
  

Демак, фьючерс бозорида олди-сотди ишларини амалга оши-риш учун ҳар бир брокер клиринг палатасига бадал суммасини тўлаши лозим. Бу бадал суммаси брокер томонидан биржавий шартномани бажариши учун кафолат бўлиб хизмат қилади.

• 
  Ҳар бир кейинги кун учун тўланган бадал суммаси шартнома тузиш чоғида ўрнатилган баҳо билан ҳақиқий баҳо ўртасидаги фарқни инобатга олган ҳолда тўлаб борилади. Шу йўсинда ҳар куни бадал суммасини бозор нархига мувофиқлаштириш нати-жасида брокерлик фирмаси олдинги кун учун тўлаб қўйган бадал суммасига қўшимча тафовут (тафовут фарқи) суммасини тўлайди ва клиринг палатасидаги ҳисобидан талаб қилмаган суммадан ортиқча бўлган қолдиқ суммасини қайтариб олади. Худди шу принцип асосида брокерлик фирмаси ва унинг мижози ўртасида ўзаро муносабатлар ўрнатилади.
  

• 
  Қайтма (офсет) шартномавий амални бажариш пули билан фьючерс шартномаси хоҳлаган кунда ёпилиши мумкин. Айнан депозит сертификатига тузилган фьючерснинг ҳаридори клиринг палатаси олдидаги ўз мажбуриятини худди шунга ўхшаш шарт-номани сотиш пули билан ёпади. Олинган фойда (даромад) ёки бой берилган даромад фьючерснинг сотилиши ва сотиб олиниш баҳолари нисбати билан аниқланади.
  

81

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

• 
  Агар шартнома (фьючерс) товар етказиб бериш муддатига-ча ёпилмаган бўлса, у ҳолда мижоз ўз мажбуриятини бажариши лозим, яъни биржа томонидан қарама-қарши позицияси бўлган савдо иштирокчилари ихтиёрий равишда аниқланадиган контр агенти, товарнинг пулини тўлаши ёки товарни етказиб бериши керак. Бунда товарнинг фьючерсдан фарқи шуки, молиявий фьючерс билан боғлиқ ҳолатда қимматли қоғозларни эгасига ет-казиб бериш ишлари қўлланилмайди.
  

Якуний муносабатлар савдонинг охирги кунида қўшимча марта суммасини ошириш ёки камайтириш йўли билан ҳал қилинади. Бошқача қилиб айтганда, мижоз фьючерсдан тушган даромад суммасини клиринг палатасидан олади ёки фьючерсдан бой бер-ган даромад суммасини клиринг палатасига ўтказади.

Шундай қилиб, фьючерс ёрдамида бажариладиган савдо, олди-сотди шароитида:

♦ томонлар мажбуриятининг бажарилиши бўйича қўшимча қабул қилинган кафолат хавф-риски суғурталанади;

♦ эркин нарх билан олди-сотди қилиш қонунлаштирилади, яъни легализация таъминланади;

♦ ўзига манфаатли шароитда кредит олиш имконияти бўла-ди;

♦ олди-сотди бўйича ҳисоб-китобларда сарфланадиган вақт қисқаради.

Ўзбекистоннинг қонун ҳужжатларига кўра, фьючерс – бу маъ-лум қимматли қоғозлар ва бошқа молиявий воситаларни шарт-номада белгиланган нархда маълум келажак санада сотиб олиш ёки сотиш учун сўзсиз мажбуриятни тасдиқловчи қимматли қо-ғоз (шартнома)дир. Базис активи биринчи марта муомалага чиқарилаётган қимматли қоғоз бўлган фьючерсларни чиқаришга йўл қўйилмайди.

Фьючерслар фьючерс эмитентининг ўзи томонидан ёки учинчи шахслар томонидан чиқарилган қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш мажбуриятини тасдиқлайди. Фьючерслар ўз ҳуқуқини амалга оширишдан бош тортишни назарда тутувчи опционлардан ёки варрантлардан фарқли равишда, ижро этиш учун мажбурий-дир. Фьючерс эгаси қимматли қоғозларни етказиб бериши ёки уни кейинги муомалада бўлиши учун контрагентга сотиши лозим.

82

2-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ

Депозитар тилхат – бу фонд бозорларида эркин муомалада бўладиган хорижий компания акцияларининг ҳосилавий қим-матли қоғозидир.

Депозитар тилхатлар – номинал қийматга эга бўлмаган қим-матли қоғоз бўлиб, у тақдим этиладиган қимматли қоғозларнинг муайян сонига бўлган мулк ҳуқуқини тасдиқлайди ва уни эгаси-нинг ушбу қимматли қоғоз эмитентидан депозитар тилхат ўрни-га тақдим этиладиган қимматли қоғозларнинг тегишли сонини олишини ҳамда тақдим этиладиган қимматли қоғозлар билан мустаҳкамланган ҳуқуқларнинг депозитар тилхат эгаси томони-дан амалга оширилиши билан боғлиқ хизматлар кўрсатилишини талаб қилиш ҳуқуқини мустаҳкамлайди.

Хорижий компания акциялари йирик депозитар банкда де-понентланади ва тилхатлар сертификат (бланк) шаклида муома-лага чиқарилади. Депозитар тилхатларни муомалага чиқариш мақсади:

• 
  инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш ва компанияни ривожлантириш учун капитал жалб этиш;
  
• 
  хорижий ва маҳаллий инвесторлар олдида имиджни яратиш, чунки компания акциясига депозитар тилхатларни жаҳонда таниқли ва ишончли банк чиқаради;
  
• 
  ички бозорда акциянинг курс қийматини ўсиши ва талабнинг ошиши;
  
• 
  инвесторлар миқёсини кенгайтириш, чет эл портфелли инвесторларини жалб этиш.
  

Депозитар тилхатларнинг моҳияти:

• 
  Депозитар тилхат мулкчилик муносабатини намоён этади;
  

• 
  Депозитар тилхат ҳосилавий характерга эга;
  

• 
  Депозитар тилхат асосида ётувчи капитал халқаро табиатга
  

эга;

• 
  Депозитар тилхатларни чиқариш ва унинг муомаласи жа-раёнида пайдо бўладиган иқтисодий муносабатлар иккита (ва ундан ортиқ) ҳуқуқий тизимлар кесимида амалга оширилади.
  

Варрант – бу эгасига муайян вақт учун ёки муддатсиз шарт билан шартномада кўрсатилган нархда қимматли қоғозни сотиб олиш хуқуқини берувчи гувоҳнома (сертификат) дир. У амал-даги капитални иктисодиётга сафарбар қилиш учун эмас, кўпроқ уларни қайта тақсимлашда кенг қўлланилади.

83

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Айрим ҳолларда варрант қимматли қоғозларни сотиб олишни рағбатлантириш мақсадида улар билан биргаликда берилади. Варрант омборхоналар товарларни сақлаш учун қабул қилинганли-гини тасдиқловчи гувоҳнома вазифасини ҳам бажаради. У муайян товарни сотишга ёки кафилликка олинганлигини тасдиқловчи ҳужжат ролини ўйнаши мумкин. Варрант номи ёзилган ва номи ёзилмаган (тақдим этувчига тегишли) кўринишларида бўлади.

• 
  қимматли қоғоз бозорларида худди акцияга ўхшаб муомалада бўлади.
  

Варрант – бу унинг эгаси маълум муддат давомида ёки маъ-лум бир кунда варрантлар эмитенти томонидан дастлабки чиқа-рилган қимматли қоғозларни харид қилиш ҳуқуқини олганлиги-ни тасдиқловчи ҳужжат. Шундай қилиб, варрантларни чиқариш базис активини ташкил этувчи қимматли қоғозларни чиқариш билан боғланади. Варрантнинг базис активи бўлган қимматли қоғозларнинг бир нашри фақат варрантнинг битта нашрига ҳуқуқ беради.

Варрантлар муомалага чиқарилган ва учинчи шахсларнинг қўлида бўлган ёки эмитентнинг ўзи томонидан сотиб олинган қимматли қоғозлар бўйича чиқарилиши мумкин эмас. Базис ак-тивининг баҳоси қимматли қоғозлар номиналидан паст бўлган варрантларнинг эмиссияси таъқиқланади (облигациялар бундан мустасно).

Варрант эмитентлари варрантларнинг дастлабки эгаларига уларни харид қилиш учун тенг нарх шартларини таъминлаши керак. Варрантлар эгалари учун қимматли қоғозларни жойлаш-тириш нархи ушбу қимматли қоғозларни варрантлар эгаси бўл-маган сармоядор томонидан жойлаштирилиши нархидан фарқ қилиши мумкин. Варрантлар билан операциялар қимматли қо-ғозларнинг биржа ва биржадан ташқари бозорларида бажари-лиши мумкин.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳосилавий қимматли қоғоз-лар жаҳон фонд бозорида кенг тарқалган спекулятив (иккилам-чи) инструмент бўлиб, уларнинг қўлланилиши инвесторлар учун «молиявий ричаг» самарасини, рискларни хеджирлаш, ҳисоб-китобларни келгусида амалга ошириш каби аҳамиятларга эга.

84

2-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ