Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Қарз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш асосан молия-вий бозорлардан жалб қилинган маблағлар, яъни банк кредитлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг қарз маблағларидан амалга оширилади.
Кредитлаш – бу хўжалик юритувчи субъектни қайтарила-диган молиялаштириш шакли ва банкларнинг анъанавий хиз-мат тури ҳисобланади. Замонавий бозор муносабатлари шарои-тида кредитлашга бўлган ёндашувлар сезиларли ўзгарди. Бугун-ги кунда хўжалик юритувчи субъект ҳисоб рақами очилган банк билан бир қаторда ҳар қандай банкда ва ҳоҳлаган инвестиция талабига қараб кредит олишлари мумкин.

Хўжалик юритувчи субъектни кредитлаш кредит шартно-масига мувофиқ амалга оширилади. Жумладан, кредитнинг қайтаришлик, муддатлилик, тўланганлик, таъминланганлик ва мақсадли хусусияти каби тамойиллари асосида кредитлаш амал-га оширилади. Хўжалик юритувчи субъектнинг инвестицияга бўлган талабидан келиб чиқиб қисқа ва узоқ муддатли кредит-ларга ажратилиши мумкин.

Қисқа муддатли банк кредитлари хўжалик юритувчи субъ-ектнинг айланма маблағларини шакллантириш манбаидан бири ҳисобланади. У хўжалик юритувчи субъектнинг жорий фаолияти билан боғлиқ инвестицияларга бўлган талабини қондириш имко-нини беради.

355

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Жумладан, капитал харажатлар учун кредитни бир йилдан ортиқ муддатга олиш мумкин. Бу ҳолатда ушбу кредит хўжалик юритувчи субъект ривожланишига йўналтирилган қарз маблағ-лари сифатида гавдаланади.

Узоқ муддатли банк кредитлари объекти сифатида хўжалик юритувчи субъектнинг қуйидаги:

0. 
   ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлма-ган объектларни қуриш, кенгайтириш ва реконструкция қилиш;
   

0. 
   кўчириб бўладиган ва кучмас мулкни сотиб олиш;
   

0. 
   янги корхонани ташкил этиш;
   

0. 
   илмий-техник ва инновацион маҳсулотлар, интеллектуал мулк ва бошқа мулк объектларини ташкил этиш харажатла-
   

рини киритиш мумкин.

Ҳар бир молиялаштириш шаклининг ўзига хос афзал ва нуқ-сонлари бўлиб, уларни фақат молиялаштиришнинг муқобил ва-риантлари билан солиштириш асосида тўғри баҳолаш мумкин.

Шу ўринда инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг ўзи-га хос замонавий манбалари ва шаклларига тўхталиб ўтсак. Ху-сусан, ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида анчадан буён кенг фойдаланилаётган ва Ўзбекистон иқтисодиёти учун янги ва самарали бўлган молиялаштиришнинг қуйидаги шакллари ли-зинг, ипотека кредитлаш ва венчур маблағлари ҳисобланди.

Уларнинг вужудга келишини илмий-техник ва инновацион тараққиёт шароитида инвестицияларга бўлган талаб ва уларни анъанавий молиялаштириш манбалари билан тўлиқ қаноатлан-тириб бўлмаслиги билан боғлаш мумкин.

Лизинг ўтган асрнинг 50-йилларида АҚШда ва Европа давлат-ларида эса 60-йилларда юзага келган. Бугунги кунда инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг лизинг шартлари жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида кенг тарқалган. Хусусан, бугунги кун-да Японияда лизинг шартлари асосида инвестиция фаолиятини молиялаштириш улуши 25%гача, Европа капитал бозорида эса 15%ни ташкил этмоқда.

Лизинг Ўзбекистон иқтисодиётига мустақиллик йиллари бо-шида кириб келган бўлиб, бугунги кунда банкларнинг асосий банк хизматлари ва алоҳида лизинг компаниялари сифатида жа-

356

11-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ФАОЛИЯТИ

дал ривожланиб бормоқда. Жумладан, лизинг тартиби ва опе-рациялари қонуний-меъёрий хужжатларда ўз аксини топди. Жумладан, 1999 йил 14 апрелда Ўзбекистон Республикаси-нинг «Лизинг тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Қонунда лизингни амалга ошириш пайтида юзага келадиган муносабат-ларни тартибга солувчи тартиб қоидалар берилган.

Лизинг – бу молиявий ижаранинг алоҳида тури бўлиб, унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) лизинг шарт-номасида шартлашилган мол-мулкни (лизинг объектини) мулк қилиб олади ва уни лизинг олувчига шу шартномада белгиланган шартларда ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланишдир.