|
Биринчи функцияси, вақтинчалик бўш пул маблағларни жалб қилиш, жамғариш ва ушбу маблағларни капиталга айлантириш функцияси.
Банкларнинг жуда қадимий функцияларидан ҳисобланади. Банклар жамиятдаги вақтинчалик бўш пул маблағларини тегишли шартлар асосида ўзларига жалб қилади ва ушбу маблағларни самарали йўналишларга жойлаштиради. Албатта, банклардан ташқари турли инвестицион фондлар, молия – санаот корхоналари ҳам пул маблағларини жалб қилиш ва жамғариш билан шуғулланади, бироқ уларнинг пул маблағларини жалб қилиш ва жамғариши билан банкларникидан жиддий фарқлар мавжуд. Банкларнинг итиёрида бўлган маблағларнинг деярли 90 фоизи четдан жалб қилинган пул маблағлари ҳисобланади. Бу банкларнинг асосий фаолияти бошқа шахсларнинг маблағлари ҳисобига амалга оширилиши англатиш билан бирга, юқори даражада рискка боғлиқлигини келтириб чиқаради.
Иккинчи функцияси, корхона ва ташкилотлар, давлат, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлаш. Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви мулкий шаклидан қаътий назар барча хўжалик юритувчи субъектларни айланма маблағларга бўлган эҳтиёжини оширади. Хусусан, корхона ва ташкилотлар ишлаб чиқариш жараёнини модернизациялаш ва кенгайтириш, меҳнат тақсимотини такомиллаштириш, қўшимча акцияларни сотиб олиш ва бошқа мақсадларни амалга оширишда қўшимча молиявий маблағларга кучли эҳтиёж сезади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг бу эҳтиёжининг асосий қисми банкларнинг кредит бериш функцияси орқали қондирилади. Албатта,
банклар ушбу функцияни амалга оширишда кредитнинг тегишли тамойилларига (муддатлилик, таъминланганлик, тўловлилик, қайтаришлик ва мақсадлилик) амал қилган ҳолда хўжалик юритувчи субъектларга тижорат асосида тақдим этади.
Учинчи функцияси, хўжалик субъектлари пул ҳисоб – китобларини амалга ошириш ҳисобланади. Иқтисодиётда фаолият юритаётган хўжалик субъектлари кун давомида бир неча юз минглаб турли даражадаги пул айланмаларини (асосан нақдсиз пул кўринишида) амалга оширади. Банкларнинг бевосита иштироки натижасида ушбу ўтказмалар жўнатувчидан олувчига етиб боради. Шунингдек, банклар пул ўтказмалари орқали иқтисодиётнинг турли тармоқларига капитални жойлаштиради ва кредит линиялари очади. Буларнинг барчаси банкларнинг пул ҳисоб – китобларни амалга ошириш функцияси орқали бажарилади ва тартибга солинади.
Банкларнинг пул айланмасини тартибга солиш функцияси орқали Марказий банк иқтисодиётдаги товар массаси ва пул массаси ўртасидаги ўзаро мувозанатликни таъминлайди. Маълумки, ушбу мувозанатнинг бузилиши иқтисодиётда инфляция даржасини ортиб кетиши ёки пул тақчиллигини вужудга келишига олиб келади. Шу боис ҳам Марказий банк ўзининг пул – кредит инструментлари орқали пул айланмаси учун зарур бўлган тўлов воситасининг миқдорини тартибга солиб туради.
Тўловни амалга оширишда воситачилик қилиши банкларнинг тўртинчи функцияси ҳисобланади. Банклар иқтисодий муносабатларга киришувчи томонлар ўртасида тўловларни амалга ошириш орқали воситачилик ишларини амалга оширади. Банклар орқали банк мижозларининг, аҳолининг, давлатнинг молиявий маблағлари ўтади, банк улар ўртасида тўловларни амалга оширувчи молиявий муассаса сифатида воситачилик вазифасини амалга оширади. Банклар воситачилик функцияси орқали нафақат пулларни бир хўжалик юритувчи субъектдан иккинчисига ўтказади, балки иқтисодиётдаги молиявий капитални бир тармоқдан
иккинчисига ўтишини назорат қилиб боради ва ушбу тармоқларнинг ривожланишида муҳим аҳамият касб этади.
Кредит маблағларни муомалага чиқариш банкларнинг бешинчи функцияси ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, ушбу функцияни барча банклар бажариш ҳуқуқига эга эмас. Бозор иқтисодиёти шароитида муомалага кредит пулларни чиқариш Марказий банк зиммасига юклатилган. Марказий банк муомалага чиқараётган пул массасини мамлакатда яратилаётган товар массасига нисбатан мувозанатлигини таъминлашга эътибор қаратади. Марказий банкнинг ушбу функцияни самарали бажараётганлиги миллий валютанинг сотиб олиш қобилиятини мустаҳкамлиги ва инфляция даражасининг пастлиги белгилайди.
Демак, тижорат банклари кредит пулларини муомалага эмиссия қилиш ҳуқуқига эга эмас, улар муомаладаги мавжуд пул ҳажми доирасида фаолият юритади. Муомаладаги пул массасининг ҳажмини ўзгаришига тижорат банклари бевосита таъсир қила олмайдилар, бунга фақат Марказий банкнинг ҳуқуқи мавжуддир.
Иқтисодий ва молиявий маслаҳатларни бериш банкларнинг олтинчи функцияси ҳисобланади. Банклар иқтисодиётдаги молиявий муассаса сифатида мулкий шаклидан қаътий назар мамлакатдаги барча хўжалик юритувчи субъектларга ўзларининг ҳуқуқий имкониятларидан келиб чиқиб, турли даражадаги иқтисодий ва молиявий маслаҳатларни беради. Албатта, ушбу маслаҳатлар мижоз ва банк ўртасида тузилган тегишли шартномалар ёки ўзаро келишувлар асосида амалга оширилади.
Хулоса қилиб айтганда, банкларнинг функциялари уларнинг моҳиятини ва бажарадиган операцияларининг мазмунини англашга хизмат қилади. Банкларнинг функциялари турли иқтисодий адабиётларда турлича талқин этилишининг асосий сабаби ижтимоий – иқтисодий ҳаётда юз бераётган ва ривожланиб бораётган муносабатларнинг доимий равишда янги қирраларининг вужудга келаётганлиги билан изоҳланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
