Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев пул, кредит ва банклар

Ҳуқуқий жиҳатдан – банклар очиқ ва ёпиқ турдаги жамиятлар сифатида таснифланади. Банкларнинг капиталини асосий улуши юридик шахслар ҳиссасига тўғри келади, ушбу банклар очиқ акциядорлик ёки ёпиқ акциядорлик банклари бўлиши мумкин.

Очиқ ёки ёпиқ акциядорлик банклари дейилишига сабаб уларнинг акцияларини сотиш ва сотиб олиш жараёни билан боғлиқ бўлади. Қатнашчилари ўзларига тегишли акцияларини ўзга акциядорларнинг розилигисиз бошқа шахсларга бериши мумкин бўлган акциядорлик жамияти очиқ акциядорлик жамияти деб ҳисобланади.

Акциялари фақат ўз муассислари ёки олдиндан белгиланган доирадаги шахслар орасида тақсимланадиган акциядорлик жамияти ёпиқ акциядорлик жамияти деб ҳисобланади. Мамлакатимизда мулкий жиҳатдан ташкил топишидан қаътий назар, фаолият юритаётган барча банклар очиқ акциядорлик банклари ҳисобланади.

Банклар бажарадиган функцияси (операциялари) жиҳатидан –


эмиссион, тижорат, инвестицион, ипотекали ва жамғарма банклар сифатида таснифланади. Эмиссион банклар мамлакат иқтисодиётига пулларни эмиссия қилиш, шунингдек, кредит муассасалари фаолиятини тартибга солиш ва пул – кредит сиёсатини амалга ошириш билан шуғулланади. Бундай вазифани ҳозирги пайтда мамлакат Марказий банклари бажаради. Марказий банклар бевосита мижозларга банк хизматларини кўрсатмайди ва тижорат фаолияти билан шуғулланиши таъқиқланади.


Тижорат банклари мамлакат банк тизими ва кредит муассасалари таркибидаги муҳим аҳамиятга эга бўлган молиявий муассасалар ҳисобланади. Ушбу банклар банклар бажариши мумкин бўлган барча

219

операцияларни бажаради.


Инвестицион банкларнинг асосий фаолияти пассив операциялари натижасида шакллантирган молиявий маблағларини асосий улушини қимматли қоғозларга инвестиция қилишдан иборат бўлади. Мамлакатда инвестицион банклар фаолият юритиши учун қимматли қоғозлар бозори ривожланган ва етарли даражада инвестицион муҳит яратилган бўлиши лозим.


Ипотека банклари жисмоний ва юридик шахсларга гаров асосида узоқ муддатли кредитлар бериш билан шуғулланади. Ипотека атамаси кўчмас мулкларни гаровга қўйиш натижасида вужудга келадиган молиявий муносабат бўлиб, унинг ўзига хос хусусиятларидан бири гаровга қўйилган кўчмас мулк кредит (қарз) олувчининг тасарруфида қолишидир. Одатда ипотека банклари фаолиятининг асосий йўналишини ипотека кредити беришга қаратилган бўлиши лозим. Бироқ, амалиётда ушбу қоида доимо ҳам ўзининг исботини топмайди, чунки ҳозирги кунда фаолият юритаётган ипотека банклари кредит портфели таркибида нафақат ипотека кредити, балки бошқа мақсадларга йўналтирилган кредитларнинг ҳажми салмоқли улушни ташкил этади.


Жамғарма банкларининг асосий мижозлари жисмоний шахслар бўлиб, ушбу банкларнинг асосий фаолияти аҳолидан муддатли омонатларни жалб қилишга қаратилган бўлади. Жамғарма сифатида шакллантирилган маблағларни йирик тижорат банкларига, савдо ва қурилиш ташкилотларига инвестиция ва кредитлар кўринишида жойлаштиради.