Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев

1.5. Пулнинг турлари

Кишилик жамиятида айирбошлаш муносабатларининг чуқурлашуви, меҳнат тақсимотининг ривожланиши пулнинг оддий товар шаклидан, ҳозирги кунда ҳисоб – китобларда қўлланилаётган электрон пуллар кўриниши даражасигача етиб келишига сабаб бўлди. Албатта, бу жуда узоқ даврни ўз ичига олади. Кишилар стихияли тарзда ҳаёт кечирган ва натурал хўжалик тузуми шароитида турли буюмлар, ҳайвонлар, маҳсулотлар пулнинг вазифасини бажарган бўлса, милоддан олдинги VII – VI асрларда металлар пул сифатида амал қилган, XI ва XII асрларда қоғоз пуллар, ХХ асрдан эса электрон пуллар иқтисодиётга тўлов воситаси сифатида кириб келди.

Демак, пул бугунги кундаги кўринишига етиб келгунча жуда узоқ давр ва ижтимоий – иқтисодий жараёнларни босиб ўтган. Пулнинг турларини ўрганишда уни асл қийматга эга бўлган (ҳақиқий) пул ва асл қийматга эга бўлмаган (ўринбосар) пул сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ. Одатда ҳақиқий пуллар тўлов воситасини бажарганда улар ўз қиймати бўйича айирбошлаш жараёнида иштирок этган, иқтисодиётда пул массасини тартибга солиш бўйича муаммолар мавжуд бўлмаган.
Асл қийматга эга бўлмаган пулларнинг ҳақиқий қиймати номинал қийматига нисбатан бир неча марта паст бўлиб, улар муомалага чиқарилгандан кейин доимий равишда тартибга солиниб туриш лозим. Акс ҳолда иқтисодиётда пул массаси товар массасига нисбатан ортиб кетади ва қоғоз пуллар ўзининг тўлов воситаси сифатидаги қобилиятини йўқотади.
Ҳақиқий пуллар қуйидаги хоссаларга эга бўлган:
– номинал қийматнинг реал қиймат билан мутаносиблиги;
– қийматнинг қардсизланмаслиги, яъни ҳақиқий пуллар ҳар қандай шароитда ҳам ўзининг дастлабки қийматини йўқотмаган;
– уларни бошқа товарлар каби истеъмол қилиш мумкинлиги.
Бироқ, натурал пулларнинг ҳаммаси ҳам юқоридаги хоссаларни узоқ муддатга сақлаб туриш имкониятига эга бўлмаган. Масалан, буғдой, тамаки, чой, балиқ, жун кабилар вақт ўтиши билан ўзининг дастлабки хусусиятларини йўқотган. Пул пайдо бўлгандан то ҳозирги кунга қадар турли шаклларда намоён бўлган. Хусусан, улар натурал, металл, қоғоз, кредит, электрон ва крипто пуллардан иборатдир.