|
1.2.
Ёшга оид номинациялар таҳлили
Ёш ва ёшга оид даврларни ўрганишга бағишланган ишларни таҳлил
қилиш жараёнида бу муаммога нисбатан билдирилган жуда кўплаб назарий
ва амалий фикрлар, муносабатлар мавжудлигини кузатдик. Энди илмий
тадқиқотларни шарҳлашга ўтамиз.
Тадқиқотчи В. И. Матвеев ўз ишида ёш аломатлари номинацияларига
боғлиқ бир қатор хулосалар ва тахминлар қилади: “... рус, украин, инглиз
умум қўлланиладиган тилларда инсон умрининг ёш даврлари нисбатан
аниқроқ ифодаланади, улар билан муносабатдош бўлган у ёки бу ёшдаги
кишиларнинг номлари ҳар доим ҳам кўрсатиб берилмаган. Тадқиқ
38
Ашхарова А. Т. Концепт «дитя» в русской языковой картине мира. Канд. дисс. …филол. наук.
–
Москва,
2002.
–
С.23.
39
Крючкова Н. В. Концепты возраста (на материале русского и французкого языков). Автореф.дисс. …канд. филол.
наук. – Саратов, 2003. – С. 23.
40
Путягин Г. А. Семантический анализ слов, называющих человека по возрасту (на материале имён существительных) –
Курск,1975. – С. 46.
41
Матвеев В. И. Структура семантического поля возраста человека (на материале русского, украинского и английского
языков) / В. И. Матвеев // АКД. – Киев, 1987. – С. 10-11.
42
Ўша манбаа. – Б. 46.
43
Хашимов А. Х. Формироване новых семеино-бытовых отнощений у народов Средней Азии. – Душанбе, Ирфон.
ПИ.1972. . – С. 186.
44
Ўша манбаа. – Б. 10,11.
23
қилинаётган тилларда ёши катта одамларни ифодалаш учун “инсон ёши”
асосий семаси билан бир сўздан иборат бўлган от ва сифат мавжуд эмас”
45
.
Муаллиф ушбу далилларни инсон номларининг ёши бўйича умумий
шкаланинг характери ифодаси ёрдамида тушунтиришга ҳаракат қилиб, бу
шкалани тўғри чизиқ шаклида эмас, балки “ёшга бўлинишда ижтимоий онг
учун муҳим бўлган – ривожланиш, ўсиш, ривожланишда маълум (энг юқори)
даражага эришиш ва сўнишни” ифодаловчи ёй шаклида тасаввур қилади
46
.
Ёшнинг ушбу метафорасини чуқурлаштириб, тадқиқотчи ёзади: “Тасаввур
қилиш мумкинки, бу ёйнинг юқори қисми шундай жойки, унда бошқа ёш
гуруҳлари вакилларига ном берадиган қандайдир бир “кузатувчи” бўлади.
Бошқаларни номлаш хуқуқини у ўзининг аҳамияти, жисмоний ва
интеллектуал кучи шарофати билан олган; кузатувчи ўзини гўё кўрмайди,
ҳеч қандай ном билан атамайди. Етуклик давридаги шахслар учун ёшга оид
лўнда ном, сифат ва феълнинг мавжуд эмаслиги шундандир”
47
. В. И.
Матвеевнинг фикрича, тиллардаги суқут (матнда тушиб қолган, етишмаган
жой) одатда эркак, аёл сўзлари билан тўлдирилиб, улар “ёшнинг
ифодачилари маънолари билан фақат қисман боғланган”
48
.
Шунингдек тадқиқотчининг русча “Инсон ёши” семантик майдонида
“кечиккан болалик шахсларини билдирадиган сўзлар кичик гуруҳида
асимметрия кузатилиб, бу аёл жинсидаги шахсларни билдириш учун лексик
бирликларнинг мавжуд эмаслигида ифодаланади (қиёсланг, эскирган:
отроковица (бўйига етаётган (етмаган) қиз, отрочица); инглизча инсон ёши
семантик майдонида, аксинча, ушбу кичик гуруҳда фақат ўсмир-қизларни
аташ учун бир қатор сўзларнинг (flapper, subdeb ва б.) мавжудлигига
қарамай, ўғил бола-ўсмирларни билдириш учун бундай номлар деярли
мавжуд эмас
49
.
45
Ўша манбаа. – Б. 10,11.
46
Ўша манбаа. – Б. 11.
47
Ўша манбаа. – Б. 10.
48
Ўша манбаа. – Б. 12.
49
Ўша манбаа. – Б. 14.
24
В. Г. Гак “...бир тилдан бошқасига ўтишда номлардаги ўзгаришлар
кўпинча битта номлаш усулини бошқаси билан алмаштириш билан
чегараланиб қолмайди, бироқ улар ифодаланаётган тушунчанинг ўзининг
ҳажмини ёки чегараларини ўзгартириш билан боғлиқ”
50
деган далилни
намойиш қилиш мақсадида ёшга оид номларнинг шкаласини тузади.
Денотатларнинг мос келмаслигига французча ва русча номинациялар мисол
бўлиб хизмат қилиши мумкин: “Оддий луғавий мувофиқлик шундай тасаввур
хосил қиладики, “болалик” – “enfance”, “ўспиринлик” – “adolescence”,
“ёшлик” – “jeunesse” сўз-тушунчалари ўзаро боғланишдадир. Аслида, бу
сўзларнинг қўшимча оттенкаларидан четга чиқилса ва уларни ёшлар
шкаласига жойлаштирилса, жудa кўп фарқлар кузатилади”
51
. Изоҳли ва
синоним луғатларнинг маълумотларини ишлатиб, тадқиқотчи қуйидаги
шкалани тузади.
50
Гак В. Г. Сопоставительная лексикология (На материале французского и русского языков). – М.: Межунар.
отношения, 1977. – С. 44.
51
Ўша манбаа. – Б. 44, 45.
25
jeune homme
enfant adolescent
bébé
nourisson
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
24
гўдак
ёш бола
ўспирин ёш йигит
ёш киши
Демак, “агар 6-8 ёшли болани ифодалаловчи enfant ва “ёш бола”
сўзларини қиёслашимиз керак бўлса, 12-14 ёшли учун enfant ва “ўспирин”
сўзларини, 16-18 ёш учун adolescent ва “ёш йигит” сўзларини қиёслашимиз
керак ва ҳ.к.
52
.
Матнларда ёшга оид маъноли сўзларнинг ишлатилишини таҳлил
қилишда биз турли тилларда у ёки бу ёш номинациялари ортида турган
52
Ўша манбаа. – Б. 44, 45.
26
нафақат концептуал мазмун, балки бу сўзларнинг денотатив маъноси ҳам мос
келмаслиги мумкинлиги далилини эътиборга олишимиз зарур.
“Тиббиёт энциклопедиясида” инсон ёшининг қуйидаги даврлари
кўрсатилган:
1.
Болалик ёши – туғилганидан жинсий етилиш бошлангунча (12-13
ёш);
2.
Ўсмирлик ёши – қиз болаларда 12-13 ёшдан тортиб 16 ёшгача, ўғил
болаларда 13-14 ёшдан тортиб 17-18 ёшгача;
3.
Ёшлик – аёлларда 16 дан 25 ёшгача, эркакларда 17 дан 26 ёшгача;
4.
Катталик ёши – аёлларда 25 дан 40 ёшгача, эркакларда 26 дан
45 ёшгача;
5.
Баркамоллик ёши – аёлларда 40 дан 55 ёшгача, эркакларда 45 дан
60 ёшгача;
6.
Қарий бошлаган ёш – аёлларда 55 дан 75 ёшгача, эркакларда 60 дан
75 ёшгача;
7.
Кексалик ёши – аёллар ва эркакларда 75 дан юқори.
Шунингдек, 90 ёш ва ундан юқори умр кўрган шахслар учун узоқ
яшаганлар махсус ёшини ажратиб кўрсатиш таклиф қилинади
53
.
Ўсмирлик ёши Википедияда болалик ёши даврига киритилади, катта
ёшли инсоннинг ёш даврлари эса ёшлик, баркамоллик ёшининг биринчи
даври (эркаклар 21-35 ёш, аёллар 20-35 ёш), баркамоллик ёшининг иккинчи
даври (эркаклар 35-60 ёш, аёллар 35-55 ёш), қарий бошлаган ёш (55/60 – 75
ёш) ва кексалик ёши (75 – 90 ёш). 90 ёш ва ундан юқори бўлган эркаклар ва
аёллар узоқ умр кўрувчилар ҳисобланади
54
.
Учта асосий даврни ажратиб кўрсатадилар:
1. Ўсиш ва ривожланиш, морфологик, жинсий, маънавий етуклик
ёшигача давом этадиган функционал тизимларнинг шаклланиши;
53
[https://medical-enc.ru/3vozrast.shtml].
54
[https://medical-enc.ru/3vozrast.shtml]
27
2. Ўртача барқарорлик, организм функционал тизимларининг етилиши
даври;
3. Куч-қувватдан қолиш (сўлиш), организмнинг қариши вақтида
функционал тизимларнинг сусайиши ва издан чиқиши, у репродуктив
функция тўхтаганидан кейин бошланади
55
.
Қуйида биз буюк бобомиз Мир Алишер Навоийнинг инсоннинг ёш
даврларига нисбатан билдирган фикларини келтирамиз.
Тўрт фаслининг муқобаласидаким, тўрт девон воқиъ бўлуптур, ҳар
қайсиға бир муносиб от дарбойист эди, ул сабабдин аввалғи девонниким ,
туфулийят баҳори ғунчасининг ажиб гуллари ва сиғар гулзорининг
боғчасининг ғариб чечаклари била ороста бўлуб эрди,”
Do'stlaringiz bilan baham: |
