Valyuta inqirozi. Bunda milliy valyutaning obro’si tushib ketadi. Bankda valyuta zahirasi tugab, milliy valyuta kursi tushib ketadi.
Birja inqirozi. Bu tanglik birjada qimmatli qog’ozlar kursining tezda tushib ketishi, ularni emissiya qilishni qisqarishi, fond birjalari faoliyatidagi chuqur tushkunlikda ifodalanadi.
Ekologik inqiroz. Atrof-muhitni eng avvalo inson sog’lig’ini yo’qotish, umrini qisqartirishga olib keladigan darajada vaziyatni vujudga kelishida ifodalanadi. U sanoatning shiddatli tarzda o’sishiga yo’l qo’ymaydi.
Tarmoqlar inqirozi. Bu milliy xo’jalikni biron-bir tarmog’ini qamrab, ishlab chiqarishning tarkibiy o’zgarishi yoki normal xo’jalik aloqalarining buzilishi tufayli yuz beradi.
Tarkibiy inqirozlar. Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir ko’rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi.
Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo’ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste’molchilik tovarlarining faollik sur’atida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo’jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo’ladi.
Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya’ni uzoq muddatli davr, masalan, 25, 50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki ‘asayishiga bog’liq. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan AQSh) uzoq muddatli tamoyil sezilarli iqtisodiy o’sish bilan tavsiflansa, boshqalari uchun iqtisodiy o’sishning sekinlashuvi xos.
Iqtisodiy faollikning tebranishini tushuntiruvchi ko’’lab qarashlar mavjud bo’lishiga qaramasdan ko’’chilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yal’i sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi.
Agrar inqiroz. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi: 1) qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’’lanishi; 2) narxlarning ‘asayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi; 3) fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo’lishi, ularning qarzlarining ortishi; 4) qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’’ayishi.
Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos tavsif kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat stikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz XIX asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o’rtasigacha davom etgan edi.
Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobiliyati juda ‘asayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi.
Agrar inqirozlarning cho’zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) erga xususiy mulk mono’oliyasi sharoitida, u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) er rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz sur’atda o’sib borishi. Er rentasining, avvalo absolyut rentaning ko’’ayishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi; v) ko’’lab mayda dehqon xo’jaliklarining mavjud bo’lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini to’ish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o’tkazish va ijara haqini to’lash uchun ishlab chiqarishni ilgarigi miqiyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’’aytirib yuboradi.
Agrar inqirozlar stiklli tavsifga ega bo’lmaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut tavsifga emas, balki nisbiy tavsifga ega. Chunki inqiroz ro’y bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydi.
2. Iqtisodiyotda muvozanatning buzilishini muntazam yoki aksincha tarzda yuz berishiga ko’ra davriy, oraliq, nomuntazam inqirozlarga ajratish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |