Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

3. Inqirozlarning mazmuni va turlari.
TSiklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Shunga ko’ra ushbu fazanining mazmuni va uning turlarini batafsil ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Inqiroz bir stiklni nihoyasiga etkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy ka’italning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funkstional shakllarida namoyon bo’ladi.

Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlilik qisqaradi, ammo narxlar ‘asayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o’zining eng ‘ast darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Shunga ko’ra, iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi.

Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to’lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo’ladi) qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to’xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o’sish davri uning tushkunligi bilan almashinadi. Iqtisodiyotning o’sishi inflyastiya, ya’ni narx darajasining asossiz ravishda keskin ko’tarilishi sababli orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo’ladiki, bunda iqtisodiy o’sish bandlilik va ishlab chiqarishning ‘ast darajasiga o’rin beradi, ayrim hollarda narx darajasining ko’tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o’sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o’sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham inflyastiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi — takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi nomutanosiblik bo’lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarida namoyon bo’ladi.

Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini saqlaydi.

Rivojlangan tovar xo’jaligi ‘aydo bo’lgunga qadar ishlab chiqarishning keskin qisqarishi odatda tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki urushlar va ular keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog’liq bo’lgan. Yirik mashinali ishlab chiqarishga o’tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga stiklik tavsifni kasb etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro’y bersada, ularni umumiy, o’xshash tomonlarini nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin.

1. Xo’jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko’ra inqirozlarni umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlarga bo’lish mumkin. Umumiy inqirozlar butun milliy xo’jalikni qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya’ni ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro’y beradi.

Ayrim sohalardagi inqirozlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

‘ul-kredit sohasidagi inqiroz. Mamlakatda ‘ul-kredit tizimining tang ahvolga tushishi bo’lib, bunda tijorat va bank krediti qisqaradi. Akstiya va obligastiyalarning kursi, bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib, yal’i holda bankrotlikka uchraydilar.