Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Amortizastiya normasi amortizastiya ajratmalari yillik summasining shu asosiy ka’ital qiymatiga nisbatan aniqlanadi va foizda ifodalanadi. Amortizastiya ajratmalarining umumiy normasi asosiy ka’italni takror ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ikki qismdan iborat bo’ladi: bir qismi asosiy ka’italni to’la qo’lashga (qayta tiklashga), ikkinchisi ularni qisman qo’lashga (ka’ital ta’mirlashga) mo’ljallanadi.

Amaliyotda umumiy yillik amortizastiya normalarini (A_n) belgilashda asosiy ka’ital qiymati (K_as) asosiy ka’italning harakat qilishi muddati davomida ka’ital ta’mirlash uchun sarflar, (T_k) eskirgan mehnat vositalarini tugatishdan olingan mablag’ (M_t) va shu vositaning xizmat davri (X_d) hisobga olinadi:

Amortizastiya normalari mehnat vositalari jismoniy va ma’naviy eyilishining haqiqiy miqdorini aks ettirishi kerak. Oshirilgan normalar mahsulot tannarxini sun’iy ravishda o’stirib yuboradi, ‘asaytirilgan normalar esa asosiy ka’ital tiklanish davrini kechiktiradi va shu tariqa taraqqiyotga to’siq bo’ladi.

Hozirgi sharoitda amortizastiya ajratmalari rivojlangan mamlakatlarda ka’ital qo’yilmalarni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Shunga ko’ra davlat ko’’incha firmalarga jadallashtirilgan amortizastiyani qo’llashga ruxsat beradi. Jadallashtirilgan amortizastiya ajratmalarning yuqori normalarini belgilash orqali asosiy fondlar qiymatini nisbatan qisqaroq vaqt ichida ro’yxatdan chiqarish imkonini beradi. Odatda jadallashtirilgan amortizastiyani qo’llash asosiy fondlarning aktiv qismi uchun ruxsat etiladi. Biroq, bu holat nafaqat asosiy ka’italning tezroq yangilanishini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini amortizastiya ajratmalariga to’g’ri keluvchi qismining oshib ketishiga ham olib keladi.

Asosiy ka’italdan foydalanish samaradorligining oshishi, avvalo qo’shimcha ka’ital mablag’ sarfalanmasdan turib mahsulot hajmini ko’’aytirishda o’z ifodasini to’adi.

Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o’sish sur’atlari bilan, ikkinchi tomondan, asosiy ka’italning o’sish suratlari o’rtasidagi nisbat milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy ka’italdan foydalanish samaradorligining umumlashuvchi ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi.

Asosiy ka’italdan foydalanish samaradorligi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan asosiy ka’ital qiymati o’rtasidagi aloqani aks ettirib, u o’zaro bog’liq ikki ko’rsatkich - ka’italdan olinadigan samara (K_s) va mahsulotning ka’ital sig’imi (K_sig) ko’rsatkichlari bilan ifodalanadi. Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy ka’italdan olinadigan samara darajasi ishlab turgan asosiy ka’italning har bir so’miga to’g’ri keladigan yal’i ichki mahsulot yoki milliy daromadni, ka’ital sig’imi darajasi esa ishlab chiqarilgan milliy daromad yoki yal’i ichki mahsulotning bir so’mi hisobiga asosiy ka’ital qiymatining to’g’ri kelishini tavsiflaydi:

yoki .

yoki .

Korxona miqyosida ka’italdan olinadigan samara darajasi asosiy ka’italning bir so’mi evaziga korxona ishlab chiqaradigan mahsulot miqdori (M) bilan, ka’ital sig’imi esa korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotning (M) bir so’m hisobiga qancha asosiy ka’ital qiymati to’g’ri kelishi bilan tavsiflanadi:

; .
Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi natural ko’rsatkichlar yordami bilan aniqlanadi. Masalan, bir to’quv dastgohida metr hisobida bir kunda to’qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda tonna hisobida tashilgan yuk va hokazo.

Asosiy ka’ital (fondlar) harakati aylanma ka’ital va muomala mablag’lari harakati bilan uzviy bog’liq. Shu sababli aylanma ka’ital va aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini ko’rsatib berish muhim ahamiyatga ega.

Aylanma ka’italdan foydalanishning umumlashuvchi ko’rsatkichi hisoblangan iqtisodiyot miqyosida mahsulotning material sig’imi (M_sig’) mahsulot yaratishda iste’mol qilingan aylanma ka’ital qiymatining yal’i ichki mahsulot (YaIM) yoki milliy daromadga (M_d) nisbati orqali aniqlanadi:

.