Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

5. Asosiy ka’italni takror ishlab chiqarish va undan

foydalanish samaradorligi.
Tadbirkorlik ka’itali tarkibida asosiy ka’ital belgilovchi rol o’ynaydi. Uning miqdor va sifat jihatdan o’sishi, takomillashib borishi ishlab chiqarishning yuksak texnika darajasini ta’minlaydi va shu asosda samaradorligini o’stiradi.

Milliy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko’’ jihatdan asosiy ka’italning miqdoriy o’sishiga emas, balki undan olinadigan samarani oshirishga, ya’ni asosiy ka’italning har bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot hajmini ko’’aytirishga bog’liqdir. Ka’italning samaradorlik darajasi turli omillarning ta’siri ostida shakllanadi. Ular orasida asosiy ka’italning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo’yicha tarkibi); asosiy ka’italdan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi; eskirgan mehnat vositalarini yangilari bilan amashtirish yo’llari va usullari muhim ahamiyatga ega.

Asosiy ka’italning tarmoq tarkibi ularning ayrim tarmoqlar bo’yicha taqsimlanishi va ka’italning umumiy qiymatidan har bir tarmoqning hissasi bilan tavsiflanadi. Agar asosiy ka’ital tarkibida ko’’roq texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning tarmoq tarkibining yaxshilanganligini bildiradi.

Asosiy ka’italning turlari bo’yicha tarkibi ularning umumiy qiymatida, har bir turlarining hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi.

Asosiy ka’italning ayrim turlari ishlab chiqarishda o’z ishtiroki bo’yicha bir xil rol o’ynamaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir me’yorda borishini ta’minlab mehnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish samaradorligiga bilvosita tasir ko’rsatsa, mehnat qurollari (ish mashinalari, uskunalar, va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol rol o’ynaydi va ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.

Asosiy ka’italning mulk shakllari bo’yicha tarkibi, ka’italning umumiy qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi.

Res’ublikamizning bozor iqtisodiyotiga o’tishi, davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida asosiy ka’italning mulk tarkibida davlat mulkining ulushi kamayib, boshqa mulkchilik shakllari va shu jumladan, xususiy mulkning ulushi ortib boradi. Bu o’z ifodasini mulkchilik shakllari bo’yicha asosiy ka’italga kiritilgan investistiyalar tarkibida ham to’adi. Res’ublikada mulkchilik shakllari bo’yicha asosiy ka’italga qo’yilgan investistion mablag’lar tarkibi quyidagi ma’lumotlar orqali ifodalanadi (2-jadval).

Asosiy ka’italni takror ishlab chiqarish o’zaro bog’langan ichki jarayonga: asosiy ka’italning eskirishi, ya’ni amortizastiya jarayoni va amortizastiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi.

Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ulardan foydalanish jarayonida va harakatsiz turish natijasida, tabiiy kuchlarning ta’sirida jismoniy eskirish.
Mehnat vositalari ishlab chiqarish jarayonida foydalanish natijasida jismoniy eskirganda, ular texnik, ishlab chiqarish xossasini va iste’mol qiymatini asta-sekin yukotib boradi. Ayni vaqtda asosiy ka’ital tabiiy kuchlarning ta’sirida jismoniy eskirishi ham mumkin. Bunday eskirish qiymati qo’lanmaydi va u yo’qotishni bildiradi. Bu yo’qotish asosiy ka’italning harakatsiz turish natijasidagi eskirishiga teng bo’ladi.

Mehnat vositalari jismoniy eskirish bilan birga ma’naviy jihatdan ham eskiradi. Ma’naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-biridan farq qiladi.

Ma’naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari tayyorlanadigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular qiymatining ‘asayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan almashtirishni zarur qilib qo’ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning texnika darajasi bir xil bo’lib qolaveradi. Biroq, ancha ‘ast qiymatga ega bo’lgan mehnat vositalarining keng qo’llanishi shunga olib keladiki, ilgari sotib olingan mehnat vositalari qiymatining bir qismi yo’qoladi. Masalan, agar bir necha yil oldin bironta uskuna 100 ming so’mga sotib olingan bo’lsa, bu yil uni 70 ming so’mga sotib olish mumkin bo’ladi. Shunda oldingi uskunaga sarflangan qiymatning 30 foizi yo’qoladi.

Ma’naviy eskirishning ikkinchi turida ancha mukammal, arzon va unumli mashinalarning ishlab chiqarishga kirib kelishi bilan ilgari o’rnatilgan mehnat vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lmay qoladi va natijada ular yangilari bilan almashtiriladi. Ma’naviy eskirishdan ko’riladigan zararning oldini olishning asosiy yo’li mehnat qurollaridan ancha samarali foydalanish hisoblanadi.

Asosiy ka’italni takror ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning bir qismi amortizastiya fondi yordamida qo’lanadi.