Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu sababli YaIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning sarflari, ya’ni eks’ort qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan, iste’mol va investistion sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi im’ort qilingan, ya’ni chet elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun im’ort hajmi YaIM tarkibidan chiqariladi. Buning uchun eks’ort va im’ort miqdorlari o’rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq tovar va xizmatlarning sof eks’orti yoki oddiy qilib sof eks’ort deyiladi. Sof eks’ort ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Agar eks’ort im’ortdan ortiq bo’lsa ijobiy, im’ort eks’ortdan ortiq bo’lsa salbiy bo’ladi.

Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga notijorat muassasalar (kasaba uyushmalar, siyosiy ‘artiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) sarflari va moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o’zgarishlarni qo’shib chiqish yo’li bilan YaIM hajmi aniqlanadi.

2004 yil O’zbekistonda sarflar (foydalanish) bo’yicha YaIM 12189,5 mlrd. so’mni tashkil qilib, u tarkiban quyidagicha bo’lgan:

‘irovard iste’molga sarflar – 8386,4 mlrd. so’m (68,8%);

yal’i jamg’arish – 2913,3 mlrd. so’m (23,9%);

sof eks’ort – 889,8 mlrd. so’m (7,3%).

Uchinchi usul – bu YaIMni hisoblashga daromadlar bo’yicha yondoshuv.

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan ‘irovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foyda shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaIM ‘irovard mahsulot hisobidan olingan ana shu barcha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi.

YaIMni daromadlar bo’yicha hisoblashda uy xo’jaliklari, korxona va davlat muassasalarining dastlabki, ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yal’i foydaga (renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin. YaIMni mazkur usul bo’yicha hisoblashda daromadlarning barcha summasiga iste’mol qilingan asosiy ka’ital qiymati (amortizastiya ajratmasi) va biznesga egri soliqlar summasi ham qo’shiladi.

Agar YaIMni hisoblashning oxirgi ikki usulini oddiy tenglik shaklida tasvirlasak:

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan YaIMni sotib olishga sarflar hajmi = Mazkur yilda ishlab chiqarilgan YaIMdan olingan ‘ul daromadlari summasi.

Mahsulot ishlab chiqarishning barcha sarflari ayni ‘aytda mazkur mahsulotni ishlab chiqarishga o’zining ishchi kuchi va moddiy resurslarini bozordagi sotuvchilar uchun daromad hisoblanadi.