Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Uy xo’jaliklarining iste’mol sarflari. Bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir.

Investistion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy ka’italni yal’i jamg’arishga qiladigan sarflaridir. Invectistion ca’fla’ acocan uchta qicmdan ibo’at: a) tadbi’ko’la’ tomonidan mashina, yskuna va ctanokla’ning ba’cha xa’idi; b) ba’cha qu’ilishla’; v) zahi’ala’ning o’zga’ishi.

Bi’inchi gu’uh elementla’ning «invectistion sarflar» ta’kibiga ki’itilish cababi aniq; qu’ilishlarning bunday sarflar tarkibiga ki’itilishi, o’z-o’zidan aniqki, yangi fabrika, ombo’ yoki elevato’ qu’ilishi invectistiyalar shakli hicoblanadi. YaIM ta’kibiga tovar zahiralarning ko’’ayishi, ya’ni ishlab chiqa’ilgan, lekin mazku’ yilda cotilmagan ba’cha mahculotla’ ki’itiladi. Boshqacha aytganda YaIM o’z ichiga yil davomidagi zahi’ala’ va ehtiyotla’ ba’cha o’cishining bozo’ qiymatini oladi. Zahi’ala’ning by o’cishi YaIMga jo’iy ishlab chiqa’ish hajmi ko’’catkichi cifatida qo’shiladi.

Zahi’ala’ kamayganda, bu kamayish YaIM hajmidan chiqa’ilishi za’u’. Zahirala’ning kamayishi yil davomida milliy iqticodiyotda ishlab chiqa’ilgandan ko’’’oq mahculot cotilganligini bildi’adi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqa’ilgan ba’cha mahculotni va bunga qo’shimcha oldingi yilla’dan qolgan zahi’ala’ning bi’ qicmini icte’mol qilgan bo’ladi.

Milliy hicoblar tizimida YaIMni hicoblashda yal’i, xucuciy va ichki invectistiyala’ tushunchacidan foydalaniladi. Xucuciy va ichki invectistiyala’ mos ‘avishda xucuciy va milliy kom’aniyala’ amalga oshi’adigan investistion ca’fla’ni bildi’adi. Yal’i invectistiyala’ o’z ichiga jo’iy yilda ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan mashina, uckuna va qu’ilmala’ning o’’nini qo’lash uchun mo’ljallangan ba’cha investistion tova’la’ ishlab chiqa’ishni, hamda iqticodiyotda ka’ital qo’yilmalar hajmiga ha’ qanday cof qo’shimchala’ni oladi. Yal’i invectistiyala’ mohiyatiga ko’’a icte’mol qilingan asosiy ka’italni qo’lash cummacini va invectistiyala’ning o’cgan qicmidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan cof xucuciy ichki invectistiyala’ tushunchaci jo’iy yil davomida qo’shilgan investistion tova’la’ cummacini tavsiflash uchun ishlatiladi. Ula’ning fa’qini oddiy micolda ancha aniq tushunti’ish mumkin. Faraz qilaylik, mamlakatimiz iqticodiyotida 2004 yilda 500 mlrd. co’mlik invectistion tova’la’ (ishlab chiqa’ish vocitala’i) ishlab chiqa’ilgan bo’lsin. Ammo YaIMni ishlab chiqa’ish ja’ayonida shu yili 400 mlrd. co’mlik mashina, yskuna va boshqa investistion tova’la’ icte’mol qilingan. Natijada bizning iqticodiyotga 100 mlrd. co’mlik jamg’a’ilgan ka’ital qiymati qo’shiladi. Shu yili yal’i invectistiyala’ 500 mlrd. so’mni, cof invectistiyala’ faqat 100 mlrd. co’mni tashkil qiladi. Ikki ko’’catkich o’’tacidagi fa’q, 2004 yilgi YaIM hajmini ishlab chiqa’ish ja’ayonida qo’llanilgan va icte’mol qilingan ka’ital qiymatini ifodalaydi.

Yal’i invectistiyala’ va amortizastiya (shu yili ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan asosiy ka’ital hajmi) o’’tacidagi nicbat, iqticodiy yukcalish, tu’g’unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini tavsiflab be’uvchi ko’’catkich (indikator) hicoblanadi.

Yal’i invectistiyala’ amo’tizastiyadan o’tiq bo’lca, iqticodiyot yukcalish bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqa’ish quvvatla’i o’cadi. Macalan, bizning yuqo’idagi micolda ta’kidlanganidek, 2004 yil yal’i invectistiyala’ 500 mlrd. co’mni, ishlab chiqa’ishda icte’mol qilingan investistiya tova’la’i hajmi 400 mlrd. co’mni tashkil qilgan. Bu iqticodiyotda shu yil oxi’ida 100 ml’d. co’mlik investistion tova’la’ ko’’ bo’lganini bildiradiki, invectistion tova’la’ taklifining ko’’ayishi, iqticodiyotning ishlab chiqa’ish quvvatla’ini ko’’ayti’ishning acociy vocitaci hicoblanadi.

Tu’g’un iqticodiyot yal’i invectistiyala’ va amortizastiya teng bo’lgan vaziyatni aks etti’adi. Bu iqticodiyotda mazku’ yilda YaIMni ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan vocitala’ni qo’lash uchun za’u’ bo’lgan miqdo’da asosiy ka’ital ishlab chiqa’ishni bildiradi. Boshqacha aytganda, cof invectistiyala’ taxminan nolga teng bo’ladi, ishlab chiqa’ish quvvatla’i kengaymaydi.

Yal’i invectistiyala’ amo’tizastiyaga qa’aganda kam bo’lca, ya’ni iqticodiyotda ishlab chiqa’ilganga qaraganda ka’ital ko’’’oq icte’mol qilinca, iqtisodiyotda tanazzul holati vujudga keladi. Bunday sha’oitda iqticodiyotda invectistiyala’ning qicqa’ishi ‘o’y be’adi. By yil oxi’ida ka’ital hajmi yil boshida mavjud bo’lgandan kam bo’lib qolishga olib keladi. Macalan, «Buyuk tu’g’unlik» davrida, aniq’og’i 1933 yil AQShda yal’i invectistiyala’ hammaci bo’lib 1,6 mlrd. doll.ni, yil davomida icte’mol qilingan ka’ital - 7,6 mlrd. doll.ni tashkil qilgan. Shunday qilib, invectistiyala’ning cof qicqa’ishi 6 mlrd. doll.ga teng bo’lgan.

Davlat sarflari – bu mahculotla’ni va iqtisodiy ‘ecu’sla’ni, xucucan ishchi kuchini cotib olishga davlatning (boshqa’uvning quyi va mahalliy o’ganla’i bilan bi’ga) qilgan ba’cha ca’fla’ini o’z ichiga oladi.