1
dF элементар идеал қора
жисм юзасидан
2
dF юзага энергия миқдори узатилади.
1
dF юза
яримсфера кўринишда бўлган хол учун тадбиқ қилайлик. Сферанинг радиуси r га тенг бўлган ҳол
учун, n нормал билан қутуб вазияти
1
бурчак ҳосил қилинганда қуйидаги кўринишда бўлади.
4-расм. Яримсфера билан ўралган
1
dF элемент юзасининг нурланиши.
1
n
2
n
dF
2
1
2
S
dF
1
5-расм. dF
1
элементнинг dF
2
йўналишдаги элементга нурланиши.
Сферик сиртга
0
2
, чунки
2
dF юза r радиусга , қутубдан оқади деб қараш мумкин,
бундан ташқари қутубдаги кенглик
1
rd
га тенг, қутуб узунлиги эса
1
sin
2
r
шунга асосланиб:
1
1
2
2
sin
2
d
r
dF
.
(5) тенгламани кўринишини эса ўз навбатида
2
1
1
2
1
1
0
sin
2
cos
r
d
r
dF
E
dQ
; (6)
бўлади. Шунга ўхшаш
1
1
1
0
1
cos
sin
2
d
E
dq
dF
dQ
: (7)
1
1
1
2
sin
cos
sin
2
тенглигидан
1
1
0
2
2
sin
2
d
E
dq
. (8)
Агар ҳамма ярим сферанинг
1
dF юзага бераётган энергиясини ҳисобласак
0
1
дан
2
2
гача
ўзгаради.
2
0
sin
E
q
0
2
1
2
;
0
E
q
.
Ер сиртига қуёшдан келаётган радиация тақсимланади: бир қисми ердан атмосферага
қайтади, унинг қисқа тўлқиинли қайтган радиациясини R деб белгилайлик, қолган қисми ер
юзида
ютилади ва уни В
қ
қисқа тўлқинли ютилган радиация деб қарайлик. Қайтган радиация
миқдори ернинг актив юзасининг хоссаларига боғлиқ (рангига, намлигига,
тузилишига ва
бошқаларга ) бўлади. Юзани қайтарувчанлик хоссасини характерлайдиган катталикка сиртнинг
альбедоси А деб аталади ва у бирор сиртдан қайтган радиациянинг шу сиртга тушувчи йиғинди
радиациясига нисбати орқали ифодаланади ва фоизларда баҳоланади.
%
100
Q
R
А
; (9)
Қисқа тўлқинли нурлар билан бир қаторда, ер сирига узун тўлқинли нурлар атмосферадан
Е
а
ҳам тушади. Кўпинча Е
а
ни учрашувчи нурланиш деб ҳам аталади. Ўз навбатида ер сирти ҳам
температурага мос ҳолда узун тўлқинли нурланиш Е
3
(хусусий нурланиш) чиқаради.
Ер сиртининг хусусий нурланиш билан Е
3
, атмосферадаги Е
а
нурланишнинг фарқини эффектив
нурланиш деб аталади.
Исталган вақтда Ер сиртига келувчи ва ундан чиқиб кетувчи нурланиш энергияси бўлади.
Уларнинг алгебраик йиғиндиси радиацион баланс деб аталади.
3
1
E
R
E
Д
S
B
a
; (10)
ёки
эфф
E
R
Q
B
. (11)
Ер сиртининг исталган жойидаги альбедоси шу жойнинг текис-текисмаслигига, ўсимликлар
билан қопланиш даражасига ва бошқа хоссаларига боғлиқ бўлади. Ер сиртининг турли
кўринишлари учун альбедонинг қийматига оид катталиклар қуйида келтирилган.
1-жадвал. Табиий сиртнинг характеристикаси.
№
Сирт характеристикаси
А %
Тупроқлар
1.
Тақир тупроқ (қуруқ)
30-33
2.
Қуруқ тақир тупроқда, чўл ўсимлик бор бўлганда
26-30
3
Қуруқ шўр тупроқ
25-35
4.
Қора қум рангли (қуруқ)
30-35
5.
Қизил қум рангли (қуруқ)
22-26
6.
Ботқоқлик тупроқ
12-14
Қор
сирти ва музликлар
7.
Янги ёғган қор
85-90
8.
Тоза нам қор
50-55
Сувлар
9.
Тоза сув
6-8
10.
Орол денгизи суви
6-8
11.
Тоғ дарёси суви
20
12.
Тинч оқаётган дарё суви
10
Қишлоқ хўжалиги экинлари
13.
Пахтанинг
гуллаган даврида, тупроқ нам
13-15
14.
Пахтанинг гуллаган даврида, тупроқ қуруқ
18-20
15.
Пахта-гуллаш даврида, тупроқ қуруқ
19-21
16.
Баҳорги картошка, тупроқ нам
14-18
17.
Картошка, тупроқ қуруқ
18-22
18.
Қовун яшил, хосили билан
15-17
19.
Яшил ўт
26
20.
Қуриган ўт
19
Қурилиш материаллари
21.
Бетон
30-35
22.
Асфалът
10-30
23.
Ғишт
28
Шуни
айтиш керакки, альбедонинг катталиги Қуёшнинг баландлигига ҳам боғлиқ. Қуёш
баландлиги камайиши билан тупроқ, сув сиртининг альбедоси ошиб кетади. Тўғри қуёш
радиацияси учун баландлиги катта бўлганда денгиз сувининг текис сирти учун альбедо 4 фоизга
яқин, қуёш баландлиги 4
0
га тенг бўлганда эса альбедо 65 фоизгача етади. Сув юзининг тиниқ-
лойқалиги ҳам альбедонинг қийматини ўзгартириб юборади. Сочилган радиация учун сув
сиртининг альбедоси 5-10 фоиз чамасида ўзгаради. Шундай қилиб, ер сиртига тушаётган
йиғинди қуёш радиациясининг
)
sinh
(
Д
S
Q
; (12)
)
sinh
(
Д
S
A
R
; (13)
қисми қайтади.
)
1
(
)
sinh
(
А
Д
S
Q
ютил
, (14)
Қисми эса ютилиб тупроқнинг устки қисмини қиздиришга сарф бўлади. Бу радиацияни
ютилган
радиация деб юритилади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
