Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

3-муомала. «Артел» заводидан текинга 2 000 000 сўмлик асосий восита (Музлагич) қабул қилиб олинди. Бу муомала натижасида баланс активида ҳам, пассивида ҳам ўзгариш (кўпайиш) содир бўлади. Биринчидан, активдаги «Асосий воситалар» моддаси 2 000 000 сўмга кўпаяди, иккинчидан пассив томонда «Резерв капитали» моддаси пайдо бўлади (2 000 000 сўмга).
Шундай қилиб, бу хўжалик муомаласи натижасида баланс активи ва пассиви бир хил суммага кўпайиб, лекин баланс тенглиги бузилмайди.
Бу операция баланснинг III тип ўзгаришига тааллуқли. Учинчи тип ўзгариш учун, яъни ўзгариш баланснинг активидаги моддаларда ҳам, пассивидаги моддаларда ҳам кўпайиш томонга содир бўлганда қуйидагича математик модел тузилади:
∑А + а = ∑Р + р, (3)
Бу модел баланс активи ва пассивининг моддалари бир хил суммаларга кўпайганда, шу суммаларга актив ва пассив суммалари йиғиндиси ҳам кўпаяди, актив ва пассив тенглиги эса бузилмайди деб ўқилади.
4-муомала. Мол етказиб берувчиларга ҳисоб-китоб ҳисобварағидан 1 000 000 сўм қарз пули ўтказилди. Бу муомала натижасида ҳисоб-китоб ҳисобварағидаги қолдиқ 1 000 000 сўмга камаяди ва бир вақтнинг ўзида мол етказиб берувчиларга бўлган қарз ҳам шу суммага камаяди.
Бу муомала баланснинг активида ҳам, пассивида ҳам бир хил суммага камайишга олиб келади. Лекин баланс тенглиги бузилмайди.
Бу операция баланснинг IV тип ўзгаришига тааллуқли. Тўртинчи тип ўзгариш учун, яъни ўзгариш активдаги моддаларда ҳам, пассивдаги моддаларда ҳам камайиш томонга содир бўлганда математик модел қуйидагича тузилади:
∑А - а = ∑Р - р, (4)
Бу модел, актив ва пассив моддалари бир хил суммага камайганда, шу суммага актив ва пассивдаги суммалар йиғиндиси ҳам камаяди, актив ва пассив тенглиги эса бузилмайди деб ўқилади.
Демак, хўжалик муомалалари таъсирида балансда содир бўладиган тўрт тип ўзгаришларни юқорида кўриб чиқилган тўртта математик модел орқали ифодалаш мумкин экан.
Кўриб чиқилган тўртта хўжалик муомаласи балансда рўй берадиган барча ўзгариш турлари учун мисол бўла олади. Демак, корхонада қанча хўжалик муомаласи содир бўлишидан қатъи назар, улар тўрт типга бўлинади:

1.