Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

АЛМАШЛАБ ЭКИШ ТИЗИМИДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШНИНГ ГУМУС
МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ 
 
Б.Ҳайдаров
Дон ва дуккакли экинлар ИТИ Ғаллаорол ИТС 
 
 
Маълумки, барча қишлоқ хўжалик экинларидан барқарор мўл ва сифатли ҳосил етиштиришда 
тупроқ унумдорлиги, унинг эрозия, мелиоратив ҳолати ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тупроқ унумдорлигини 
белгиловчи асосий кўрсаткичлардан бири ундаги органик моддалар ҳамда гумус миқдори ва унмнг сифат 
таркиби ҳисобланади. Тупроқдаги гумус миқдорига қараб унинг барча кимѐвий, физик-кимѐвий, сув-
физик, микробиологик ва бошқа хусусиятлари ўзгаради. 
Тупроқ таркибидаги органик бирикмаларнинг келиб чиқиши, шаклланиши узоқ муддатли жуда 
қийин кечадиган мураккаб биокимѐвий жараѐнлар билан боғлиқ. Гумус тупроқларда микроорганизмлар 
учун озиқа ва энергия манбаи ҳисобланади. 
Республикада мавжуд тупроқ типларидан бири типик ва тўқ тусли бўз тупроқлар бўлиб, улар 
ўзларининг агрокимѐвий хоссалари, нисбатан гумусга бойлиги, ўсимликлар учун зарур бўлган озиқа 
моддаларнинг кўплиги, сувга чидамли микроагрегатларнинг мавжудлиги ҳамда қулай рельеф шароитига 
эга экалиги сабабли суғориладиган ва лалмикор деҳқончиликда кенг фойдаланилади. 
Бирлашган 
Миллатлар Ташкилоти Тараққиѐт Дастури, Глобал Экологик Жамғарма, 
―Ергеодезкадастр‖ давлат қўмитаси ҳамкорлигида 
“Ўзбекистоннинг тоғли, ярим чўл ва чўл 
ландшафтларида суғорилмайдиган қурғоқчил ерларни рақобатли эксплуатация қилиниши натижасида 
табиий ресурслардан фойдаланиш босимини камайтириш”
мавзусидаги лойиҳа доирасида Зомин 
туманида ―
Лалмикор деҳқончиликда инновацион ишланмалар ва ресурстежамкор технологияларни жорий 
қилиш
‖бўйича Марказ ташкил қилиниб, бу марказ учун лойиҳа маблағлари ҳисобидан тупроққа ишлов 
бермасдан тўғридан-тўғри (No till) уруғ экиш сеялкаси харид қилинди. Ушбу сеялка билан 2017 йил 
ҳосили учун Зомин туманидаги ―Умматов Улуғбек даласи‖, ―Қашқар Агро чорва‖, ―Шахло Дилрабо‖, 
―Тошқудуқ чучукқудуқ‖, ―Фотима Нишонова‖ ва ―Тўлқинбек Мирза‖ фермер хўжаликлари далаларида 
мойли экинлар уруғлари экилди. 
Сўнгги йилларда республикадаги деярли барча лалмикор майдонларда ердан фойдаланиш 
структурасида юз берган жиддий ўзгаришлар, илмий асосланган ғалла-тоза ва банд шудгор, ғалла-шудгор-
беда ва мойли экинлар билан алмашлаб экиш схемалари ўрнига кузги бошоқли дон экинларининг бир 
даланинг ўзида сурункасига (3-5 йил давомида) экилиши, тупроққа бир ѐқлама ишлов берилиши, 
маҳаллий ва маъданли ўғитлардан етарли даражада фойдаланмаслик ва бошқа кўплаб антропоген омиллар 
таъсирида тупроқ унумдорлиги ва структурасининг деградацияга учрашиши кузатилмоқда. 
Лалмикор ерларнинг ѐғин-сочин билан ярим таъминланган (359 мм) рельефи қир-адирликлар 
минтақасида жойлашган Зомин тумани ―Лайлакуя СИУ‖ худудидаги лалмикор бўз тупроқлар 
унумдорлигининг ҳозирги ҳолати ўрганилди.

---

110 
Тадқиқотлар ўтказишдан мақсад, узоқ йиллар давомида олиб борилаѐтган турли агротехнологик 
тадбирларнинг типик лалмикор бўз тупроқлар таркибидаги гумуснинг умумий миқдорига таъсирини 
ўрганишдан иборат.