Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

taklif o‗rtasidagi bog‗lanishlar va Shu kabilar o‗rganiladi. 
Hodisadan avval kelayotgan holatlarni A, V, S lar bilan, bu holatlarning o‗zgarishi darajasini 
1, 2,..., n bilan, hodisani d bilan belgilasak, yo‗ldosh o‗zgarishlar metodida muhokama jarayonining 
quyidagi sxema bo‗yicha amalga oshishini ko‗ramiz: 
Hollar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud 
bo‗lgan holatlar 
Hodisa 
1 
AVS
1
d
1
2 
AVS
2
d
2
... 
... ... 
... 
n 
AVS
n
d
n
Ehtimol, s holat d hodisa sababidir. 
Masalan, Quyoshning dastlabki holatdagi aktivligi S
1
ga teng bo‗lganda, Erda radiatsiya 
darajasini d
1
deb olsak, Quyosh aktivligining S
2
darajasiga ko‗tarilishi Erdagi radiatsiya 
darajasining ham d
2
gacha ko‗tarilishiga olib keladi. Yo‗ldosh o‗zgarishlar metodining qo‗llanishi 
ma‘lum bir shart – sharoitlarga rioya qilishni taqazo etadi. 
Qoldiq metodi.
Bu metod o‗rganish ob‘ekti murakkab hodisadan iborat bo‗lib, bittasidan 
boshqa qismlarining sabablari aniq bo‗lganda, ana Shu qolgan qismni vujudga keltiruvchi sababni 
topish maqsadida qo‗llaniladi. Uning muhokama yuritish jarayonida amal qilish sxemasi 
quyidagicha: 
Hollar 
Hodisadan avval kelib, uning ayrim qismlarini vujudga 
keltiruvchi holatlar 
hodisa 

---

318 
Ehtimol, S holat z ning sababidir. 
Qoldiqlar metodini qo‗llash natijasida geliy, rubidiy kabi ximiyaviy elementlar, Neptun 
planetasi topilgan va boshqa turli sohaga oid ko‗p hodisalar aniqlangan. 
Bu metodni qo‗llaganda muhokama yuritish jarayonining qanday kechishini Neptun 
planetasining kashf etilishi misolida ko‗rib chiqamiz. Uran planetasining harakatini kuzatar ekanlar, 
olimlar uning xisoblab chiqilganda ko‗proq miqdorda og‗ishgan orbita bo‗ylab harakat qilishini 
qayd etganlar. Ma‘lumki, planetaning og‗ishish miqdorining bir qismi unga Shu paytgacha ma‘lum 
bo‗lgan planetalarning ta‘sir o‗tkazishi bilan bog‗liq. Qolgan qismining esa boshqa bir kuch 
ta‘sirida bo‗layotganini bu erda tushunib olish qiyin emas. Olimlar, Shu paytgacha noma‘lum 
planetasining og‗ishish miqdori ko‗payayotgan bo‗lsa kerak, degan taxminiy fikr bildirishgan. 
Oradan ma‘lum bir vaqt o‗tgandan keyin, Levere xisoblash yo‗li bilan Yangi planetaning – 
Neptunning joylashishini aytib beradi. Nixoyat I. Galle 1946 yili Yangi qurilgan teleskop 
yordamida uni osmon sferasidan topadi. 
Agar Uran planetasiga ta‘sir etuvchi planetalarni A, V, S lar, Uran planetasining umumiy 
og‗ishish miqdorini tashkil etuvchi qismlarini a, v, s, d bilan belgilagan holda, og‗ishishning a 
miqdorini – A planetasi, v miqdorini – V planetasi, s miqdorini – S planetasi ta‘siri bilan bog‗lasak, 
unda d miqdori «Qandaydir noma‘lum X planetasi mavjud bo‗lib, ana Shuning ta‘sirida vujudga 
kelsa kerak», degan xulosani hosil qiluvchi muhokamaning amalga oshayotganini ko‗ramiz.