Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

«juft kategoriyalar»
deb ataladigan; umumiy bog‗lanish 
va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar ham bor. Ular narsa va hodisalarning 
muayyan yo‗nalishdagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib turuvchi 
bog‗lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa kategoriyalari mazmunidagi ichki 
birlik, bog‗lanish, aloqadorlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish jarayonining uzluksizligini 
ta‘minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan. 
Alohidalik, xususiylik, umumiylik. 
Ular
 
narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi 
makon-zamon munosabatlarini konkret tarzda namoyon qiladi. Umumiylik - olamdagi alohida, 
individual tarzda namoyon bo‗layotgan narsa - hodisalarning turfa, xilma-xil umumlashtiruvchi 
xossa hamda xususiyatlarning mushtaraklashgan holda namoyon bo‗lishidir. Alohidalik va 
umumiylik o‗rtasidagi bog‗lanish, aloqadorlik va munosabat «xususiylik» kategoriyasi orqali 
ifodalanadi. Birinchidan, bu kategoriyalarning mazmuni olamning birligi, ularning mantiqiy ifodasi 
konkretlik bo‗lib hisoblanadi. Ikkinchidan, «alohidalik», «xususiylik», «umumiylik» narsa va 
hodisalarning makon-zamon konkretligini ifodalaydigan, nisbatan mustaqil mantiqiy tushunchalar 
tarzidagina namoyon bo‗lishi mumkin. Zero, ularning nisbatan mustaqilligi, ichki birligining 
namoyon bo‗lish shaklidir. 
Falsafiy adabiyotlarda, bilishning umumiy tendensiyasini alohidalikdan xususiylikka va Shu 
bosqich orqali umumiylikka o‗tish tarzida yoki aksincha, izohlash keng tarqalgan. Vaholanki, 
falsafiy bilishning asosiy xususiyati va maqsadi har qanday alohidalikning individual 
xususiyatlarini umumiylikdan farqlashdan iboratdir. Masalan, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga 
o‗tish jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyati bo‗lsa ham, bu jarayon turli ijtimoiy-tarixiy 
makon va zamonda har bir davlat uchun o‗ziga xos bo‗lgan modelni taqozo qiladi. Alohidalikning 
umumiylikdan farqini aniqlash asosida, maxsus usul va vositalarini qo‗llash bozor strategiyasi va 
taktikasining milliy xususiyatlarini belgilashga yordam beradi. 
Alohidalik yoki, ba‘zi falsafiy adabiyotlarda ko‗rsatilganidek, yakkalikni muayyan xossa hamda 
xususiyatga ega bo‗lgan narsa va hodisalarning makon va zamondagi chegaralangan konkret holati, 
boshqacha kilib aytganda, har qanday hodisa va narsaning ichki sifat muayyanligi, individualligi deyish 
mumkin. 

---

164 
Antik falsafada alohidalik kategoriyasining mazmuni muayyan turg‗unlikka ega bo‗lgan birlik 
sifatida qaralgan (Aflotun, Arastu). Hegel, alohidalikni voqealarning zaruriy shakli, makon va 
zamondagi tafovutlarning namoyon bo‗lish momenti sifatida qaraydi. 
Falsafada milliylik va umuminsoniylik masalasida alohidalikning umumiylikdan farqini 
mutlaqlashtirish natijasida muayyan qarashlar vujudga kelishi mumkin (Bu haqda «Osiyosentrizm» 
va «Evropatsentrizm» to‗g‗risida eslash kifoya). 
Vaholanki, umuminsoniyat sivilizatsiyasining tadrijiy rivojlanishida muayyan ichki birlik mavjud 
bo‗lib, madaniyat tarixida har bir xalq, millat o‗z o‗rni va ahamiyatini namoyon qiladi. Shuning uchun 
umuminsoniyat sivilizatsiyasi tarkibidagi milliy madaniyatni mutlaqlashtirish, muayyan siyosiy 
manfaatlarga asoslangan bo‗lib, buyuk davlatchilik, shovinistik qarashlardan boshqa narsa emas. Bu XX 
asrning 30-yillarida fashizm mafkurasini shakllantirgan asosiy sababalardan biri edi. 
Alohidalikni, umumiy qonuniyatlar tarkibidagi, elementlarning individual rivojlanish jarayoni 
sifatida olib qarash kerak. CHunki har qanday umumiylik, dastlab voqelikning alohidaligi tarzida 
vujudga keladi. Shunga ko‗ra, har qanday sistema o‗z tarkibidagi nisbatan Yangi, alohida 
hodisalarning individual rivojlanishisiz sodir bo‗la olmaydi. Shunday qilib, alohidalik voqelik 
rivojlanishining xilma-xil shakllarini vujudga keltiradi. 
Narsa va hodisalarda alohidaliklarning konkret xususiyatlari o‗rtasidagi bog‗lanishlar, bir 
tomondan, umumiylikni namoyon qilish bilan bir qatorda, ularning muayyanligi va mazmunini ham 
belgilaydi. Ikkinchi tomondan esa, umumiylikning konkretligi alohidaliklar sistemasi tarzida 
namoyon bo‗ladi. Bu sistemaga strukturali yondashish bilishning nisbatan to‗laqonli bo‗lishini 
ta‘minlaydi. Masalan, muayyan jamiyatdagi kishilarning ijtimoiy munosabatlari o‗ziga xos bo‗lgan 
yo‗nalishlarini vujudga keltirgan. YA‘ni, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy, diniy ekologik va boshqa Shu 
kabi ijtimoiy munosabatlar umumiy madaniyat tarkibida «iqtisodiy madaniyat», «huquqiy 
madaniyat», «siyosiy madaniyat», «ekologik madaniyat» va boshqa nisbatan mustaqil 
yo‗nalishlarga asos bo‗lgan. Bu madaniyat yo‗nalishlari nisbatan mustaqil bo‗lsa ham, bir-birini 
taqozo qiladi. Ularning ichki birligi va rivojlanish tendensiyasi umuminsoniyat sivilizatsiyasi 
manfaatlaridan kelib chiqqan bo‗lib, umumiy taraqqiyot darajasiga mos keladi. 
Falsafaning bu kategoriyasi bilan «butun», «qism» «struktura», «sistema», «element», 
kategoriyalari o‗rtasida uzviy bog‗liqlik va muayyan farqlar mavjud. YA‘ni «alohidalik», 
«xususiylik», «umumiylik» narsa va hodisalar rivojlanish jarayonidagi bog‗lanish, aloqadorlik 
munosabatlarining yaxlitligini nisbatan mustaqil ifodalash bo‗lsa, «butun», «qism», «struktura», 
«sistema», «element», kategoriyalari esa, ularning makon va zamondagi bog‗lanish munosabatlarini 
jarayon tarzida ifodalashdir. Shu nuqtai nazardan, butunni - umumiylik, qismni yoki elementni - 
alohidalik tarzida olib qarash holatlari uchraydi. Shuningdek, muayyan o‗xshashlik bo‗lishiga 
qaramasdan, sistemani umumiylik tarzida qabul qilish mumkin emas. Bunda sistema turli 
darajadagi umumiyliklarning majmui ham bo‗lishi mumkin. Umuman, narsa va hodisalarni tarkibiy 
jihatdan «butun», «qism», element»larga ajratish bilishga xos nisbiy hodisa bo‗lib, uning 
samaradorligini ta‘minlaydigan zaruriy shartdir. Shunga ko‗ra, yuqorida aytilgan har ikkala 
kategoriyalar tizimi bilishning bosqichi sifatida emas, balki usuli sifatida olib qaralishi kerak.