Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Tushuncha.
Aqliy bilish yoki tafakkur vositasida bilish hissiy bilishni inkor etmaydi, balki 
sezgilar vositasida olingan bilimlarni umumlashtirish, tahlil qilish, sintezlash, mavhumlashtirish 
orqali Yangi hosil qilingan bilimlardan tushunchalar yaratiladi. 
Tushunchada insonning hissiy bilish jarayonida orttirgan barcha bilimlari mujassam-lashadi. 
Tushuncha aqliy faoliyat mahsuli sifatida vujudga keladi. Narsa va hodisalar mohiyatiga chuqurroq 
kirib borishda tushuncha muhim vosita bo‗lib xizmat qiladi. 
Aqliy bilish
hissiy bilishga nisbatan ancha murakkab va ziddiyatli jarayondir. Aqliy bilishda 
narsa va hodisalarning tub mohiyatini bilish uchun ulardan fikran uzoqlashish talab etiladi. 
Masalan, insonning mohiyati uning sezgi a‘zolarimiz qayd etadigan kelishgan qaddi-qomati, 
chiroyli qoShu ko‗zi, ijodkor qo‗li, oyoqlari bilan belgilanmaydi. Insonning mohiyati avvalo, uning 
aql va tafakkurga, yaratish qudratiga, mehr-shafqat hissiga, mehnat qilish, so‗zlash qobiliyatiga ega 
ekanligida namoyon bo‗ladi. 
Inson tushunchasi o‗zida insoniyatning ko‗p asrlar davomida orttirgan bilimlarining mahsuli 
sifatida shakllandi. 
Har bir fan o‗ziga xos tushunchalar apparatini yaratadi va ular vositasida mohiyatni bilishga 
intiladi. I. Kantning fikricha, narsalarning mohiyati so‗z va tushunchalarda mujassamlashadi. YA‘ni 
biz so‗z va tushunchalarni o‗zlashtirish jarayonida biron bir bilimga ega bo‗lamiz. Har bir inson 
dunyoga kelar ekan, tayyor narsalar, munosabatlar bilan bir qatorda tayyor bilimlar olamiga ham 
kirib boradi. 
Hukm.
Aqliy bilish narsa va hodisalarga xos bo‗lgan belgi va xususiyatlarni tasdiqlash yoki 
inkor etishni taqozo etadi. Tafakkurga xos bo‗lgan ana Shu tasdiqlash yoki inkor etish qobiliyatiga 
hukm deyiladi. Hukmlar tushunchalar vositasida shakllanadi. Hukmlar Yangi bilimlar hosil qilishga 
imkoniyat yaratadi, ular vositasida narsa va hodisalar mohiyatiga chuqurroq kirib boriladi. Shunday 
qilib, hukm narsa va hodisalarning tub mohiyatini ifodalovchi eng muhim belgi va xususiyatlar 
mavjudligini yo tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Masalan, «inson aqlli mavjudotdir», degan hukmda 
insonga xos eng asosiy belgi - aqlning mavjudligi tasdiqlanayapti. Biroq inson Shunday murakkab 
mavjudotdirki, uning mohiyati faqat aqlli mavjudot ekanligi bilan cheklanmaydi. CHunki 
qirg‗inbarot urushlar, ekologik inqirozlar aqlli mavjudot bo‗lgan inson tomonidan amalga oshirildi. 
«Inson axloqli mavjudotdir». Inson to‗g‗risidagi hozirgi zamon fanining muhim xulosasi ana Shu. 
Xulosa
— aqliy bilishning muhim vositalaridan biri, Yangi bilimlar hosil qilish usulidir. Xulosa 
chiqarish induktiv va deduktiv bo‗lishi, ya‘ni ayrim olingan narsalarni bilishdan umumiy xulosalar 
chiqarishga yoki umumiylikdan alohidalikka borish orqali bo‗lishi ham mumkin. 
Binobarin, tushuncha, hukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning muhim vositalaridir. 
Bunday bilish insondan alohida qobiliyat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va hodisalardan fikran 
uzoqlashishni, diqqatni bir joyga to‗plashni, ijodiy xayolni talab etadi. 
Bilishning oliy darajasi