Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Zaruriyat va tasodif. 
Ob‘ektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi muhim 
falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat - narsa va hodisalarning vujudga kelishi, 
shakllanishi va rivojlanishini ta‘minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Tasodif 
esa - zaruriyatning namoyon bo‗lish shaklidir. 
Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning mushtarakligini va 
samaradorligini ta‘minlaydi. 
Shu nuqtai nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning makon va zamondagi strukturaviy 
tuzilishini tashkil qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. Shuningdek, 
zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida tushunish lozim. Zaruriyat narsa va hodisalarning 
muqarrar rivojlanish qonuniyatdan kelib chiqadi hamda ob‘ektiv sabablar tizimiga asoslanadi. 
Masalan, O‗zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‗tishi 
tarixiy obe‘ktiv zaruriyatdir, uning «o‗zbek modeli» asosida amalga oshirilishi zaruriyatning 
konkret namoyon bo‗lishidir. Bunda tasodif «sub‘ektivlashtirilgan» jarayon sifatida ko‗zga 
tashlansa ham, ob‘ektiv hodisadir. CHunki, O‗zbekistonning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va 
ma‘naviy rivojlanishining milliy xususiyatlari, bozor munosabatlariga o‗tishning xarakterini 
belgilab beradi. 
Zaruriyatlar tabiiy-tarixiy rivojlanishning ob‘ektiv qonuniyatlaridan kelib chiqib, doimiy o‗zgarib 
turadi. Zaruriyatlarning tasodiflar tarzida namoyon bo‗lishi, o‗z navbatida, boshqa hodisalar uchun 
zaruriyat maqomiga ega bo‗ladi. Bundan ko‗rinib turibdiki, zaruriyat va tasodif o‗rtasidagi bog‗lanishlar 
sabab-oqibat munosabatlari xarakteriga mos keladi. 
Zaruriyat va tasodif, kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi, uni aniqlash va baholashga 
muayyan sub‘ekt ehtiyojlari, manfaatlari nuqtai nazaridan yondashiladigan bo‗lsa, muqobil 
qarashlar vujudga keladi. Masalan, sobiq Ittifoqning parchalanib, mustaqil davlatlarning vujudga 
kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa deb baholanib, uning zaruriy, ob‘ektiv 

---

168 
qonuniy xarakteri inkor etilmoqda. Vaholanki, jamiyat taraqqiyotida hech qanday imperiyaning 
abadiy bo‗lmasligini tarixiy tajribalar doimiy isbotlab kelgan. Demak, bunda biz zaruriyatni ko‗rib 
turibmiz. 
Zaruriyat va tasodifning aloqadorligi, bog‗lanishi Shundaki, ular bir-birisiz mavjud bo‗la 
olmaydi, ya‘ni zaruriyatning muqarrarligi tasodifga ham xosdir. Shuning uchun falsafiy 
adabiyotlarda tasodiflarning muqarrarligi, tarixiyligi, sababiyligini, qonuniyligini inkor qiluvchi 
qarashlar g‗ayriilmiydir.