Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Sistema, struktura, element
falsafaning muhim kategoriyalaridan bo‗lib hisoblanadi. 
Sistema - grekcha so‗z bo‗lib, mantiqiy ma‘nosi butunlik, yaxlitlik, elementlardan tashkil topgan 
birikma, degan ma‘nolarni anglatadi. 
Sistema kategoriyasining mazmuni, uni tashkil qilgan elementlarning strukturaviy 
munosabatlariga mos keladi. Shu nuqtai nazardan, bilish jarayonidagi sistemalashtirish, nazariy 
faoliyat sifatida, ularning tashkil qilingan tarkibiy elementlarini tarixiy-mantiqiy izchil tartibga 
keltirish bilan izohlanadi. Xususan, bu elementlarning funksional faoliyatini, ahamiyatiga ko‗ra 
turkumlashtirish, muhim metodologik ahamiyatga ega, chunki insonning borliqni bilish faoliyati 
sistema strukturasidagi elementlarning mavjudlik holati va rivojlanishi ob‘ektiv qonuniyatlarini 
o‗rganish asosida, ularni maqsadga muvofiq tashkil qilishga qaratilgan. YA‘ni, insonning ob‘ektiv 
reallikni nazariy bilishga asoslangan: tashkillashtirish, boshqarish, nazorat qilish faoliyatlari 
samaradorligi va maqsadga muvofiqligi turli kategoriyalardan unumli foydalanishi bilan 
xarakterlanadi. 

---

165 
Sistema — narsa va hodisalarning bog‗lanishlari, aloqadorligi va munosabatining tartibli 
tadrijiy rivojlanishini ifodalaydi. Struktura esa, narsa hodisalar bog‗lanishi, aloqadorligi va 
munosabatlari tizimining makon va zamondagi birligini ta‘minlaydigan sistemaning mavjudlik 
holatidir. Umuman, struktura (lotin tilida tuzilish, tartib degan ma‘noni anglatib), sistemani tashkil 
qilgan elementlarning nisbatan turg‗un bog‗lanish, aloqadorligi va munosabatidir. Hozirgi mavjud 
falsafiy qarashlarda strukturani sistemaning aspekti sifatida qarash ustuvordir. Sistemani tashkil 
qilgan elementlarning strukturaviy tuzilishi uning mavjudlik holatini hamda rivojlanish 
istiqbollarini belgilab turadi. Masalan, tabiatdagi atomlarning tarkibiy tuzilishlari xususiyatlariga 
qarab, moddiy olamning xilma-xil ko‗rinishlari, DNK yoki RNK larning o‗zaro ichki 
munosabatlari, xromosomalar xilma-xilligi, tirik organizmlar turli-tumanligi aniqlangan. Ular 
umumlashgan xolda, moddiy olamning ob‘ektiv realligi tarzida mavjud bo‗lsa ham, moddiylikning 
konkret strukturasiga ega bo‗lgan sistemalardir. Borliqni tashkil qilgan elementlarning 
munosabatlariga, makon va zamon xususiyatlariga qarab, ularni «ichki struktura» va «tashqi 
struktura» ga ajratish mumkin. 
Element sistemani tashkil qilgan strukturaning o‗zaro bog‗lanish, aloqadorlik, munosabat 
jihatlarini ta‘minlaydigan nisbatan mustaqil tarkibiy qismidir. Jamiyatda element ijtimoiy 
munosabatlarning konkret ko‗rinishlari tarzida namoyon bo‗ladi. Masalan, jamiyatni yaxlit sistema 
deb oladigan bo‗lsak, undagi element alohida individlar, ijtimoiy qatlamlar, tabaqalarning ongli 
munosabatlari tarzida ko‗zga tashlanadi. YA‘ni, jamiyatning axloqiy, huquqiy, siyosiy, iqtisodiy va 
boshqa munosabatlari strukturaviy tuzilishni tashkil qilgan. O‗z navbatida, sistemani to‗laligicha 
bilish, uning stukturaviy tuzilishidagi har bir elementning funksional faoliyatini alohida tahlil 
qilishni taqozo etadi. 
Shuni alohida ta‘kidlash keraki, insonlarning narsa hamda hodisalarga muayyan manfaatlari va 
ehtiyojlariga ko‗ra yondashishiga qarab, har bir elementni nisbatan mustaqil sistema sifatida olib qarash 
mumkin. Masalan, ma‘naviyat jamiyat strukturasida, uni tashkil qiluvchi muhim elementlarning biri 
hisoblanadi, lekin ma‘naviyatni, maxsus ijtimoiy hodisa sifatida alohida olib tahlil qiladigan bo‗lsak, uning 
ichki elementlardan iborat mustaqil sistemaligini ko‗ramiz. Shunga ko‗ra, sistema, struktura va element 
nisbiy tushunchalar bo‗lib, kategoriyalar sifatida, unga bo‗lgan munosabat doirasida konkretlashadi. 
Shuning uchun «sistema», «struktura», «element» kabi falsafiy kategoriyalar narsa va 
hodisalarni bilishga sistemali yondashish, strukturaviy tahlil usullarining umummetodologik asosi 
bo‗lib hisoblanadi. 
Elementlarni sistemani tashkil qilishdagi strukturaviy ahamiyatiga ko‗ra: muhim va muhim 
bo‗lmagan, asosiy va asosiy bo‗lmagan elementlarga ajratib o‗rganish alohida ahamiyatga ega. 
CHunki har qanday konkret element, muayyan sistemada makon-zamon xususiyatlariga ko‗ra, o‗z 
ahamiyatiga ega bo‗ladi. Biroq, ularning ahamiyatini, yuqorida ko‗rsatilganidek, turkumlashtirish 
mutlaqo nisbiy hamda shartli xarakterga ega bo‗lib, muayyan manfaatlar va ehtiyojlar asosida 
yondashishdan kelib chiqadi. Shunga ko‗ra, konkret makon va zamonda sistemani tashkil qilishdagi 
elementlarning ahamiyati strukturaviy funksiyasida muqobilliklar vujudga kelib turishi bilan 
izohlanadi. YA‘ni, sistemadagi uning xarakterini belgilab turgan muhim element, ma‘lum vaqtga 
kelib muhim bo‗lmagan elementga aylanishi yoki aksincha bo‗lishi mumkin. 
Umuman, falsafaning sistema, struktura, element kategoriyalari narsa va hodisalarning 
mazmunini, shaklini ochib berishda metodologik asos bo‗ladi. 
Falsafa fanidagi an‘anaviy tarzda yozilgan darsliklar, o‗quv qo‗lanmalaridan farqli o‗laroq, bu 
kategoriyalarni qiyosiy tahlil qilishimizdan maqsad, boshqa juft kategoriyalarning mazmunini ochib 
berish imkoniyatini yaratishdir. CHunki, «mohiyat va hodisa», «mazmun va shakl», «sabab» va 
oqibat», «zaruriyat va tasodif», «imkoniyat va voqelik» kategoriyalarining mazmuni, yuqorida 
ko‗rsatilgan «alohidalik», «xususiylik» «umumiylik», «butun», «qism», «struktura», «element», 
kategoriyalari mazmuni bilan uzviy bog‗liqdir. Shuning uchun biz falsafa kategoriyalarini bir-birini 
taqozo qiluvchi, nisbatan mustaqil bilish usullarining yaxlit sistemasi tarzida olib qarashni lozim 
topdik. Lekin, buning uchun har bir kategoriyaning mazmunini alohida tahlil qilish zarur.