Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

K. Marks (1818-1883) va F. Engels (1820-1895)
keyinchalik materialistik jihat va ateistik tamoyillar ustuvor bo‗lgan, qarama-qarshiliklarning 
kurashi tamoyili mutlaqlashtirilgan o‗z ta‘limotini ishlab chiqdilar. Uning asosiy nazariyalarini 
hayotga tatbiq qilishga da‘vat qildilar. Ularning ta‘limoti marksizm falsafasi degan nom oldi. 
Keyinchalik bu falsafa sotsialistik lager deb atalgan mamlakatlarda davlatning mafkuraviy 
doktrinasiga aylandi, «ilmiy kommunizm» g‗oyalari asosida insoniyat tarixining tabiiy jarayonini 
proletariat diktaturasi deb atalgan davlat va hokimiyat yuritish usuli orqali zo‗rlik bilan o‗zgartirish 
ta‘limotini ko‗pchilik ommaga, siyosiy partiyalarga, mafkuraga singdirishga harakat qildi. 
XX asrning boshlaridan 80 — yillarning oxirigacha dunyoning juda katta hududida 
hukmronlik qilgan bu mafkura sobiq Ittifoq tarqalishi bilan uning hududida o‗z ustuvorligini 
yo‗qotdi. Uning katta salbiy oqibati ayniqsa o‗tmish madaniy va falsafiy merosiga bo‗lgan 
munosabatda yaqqol namoyon bo‗ldi. Bu falsafaning metodologik prinsiplari — sinfiylik va 

---

123 
partiyaviylik xolis xulosalar chiqarishga imkon qoldirmas edi. ularga mos kelmaydigan har qanday 
ta‘limot qoralanar, hatto butunlay inkor qilinardi. O‗tmish merosining qay darajada umumbashariy, 
umumjahon ahamiyatiga ega ekanligi e‘tibordan chetda qolardi. Bu nafaqat umuminsoniy 
qadriyatlarning ahamiyatini mensimaslikka olib kelardi, Shu bilan birga, ma‘lum darajada xalqlarda 
milliylik ruhini, milliy merosdan g‗ururlanish ruhini tugatishga qarshi harakat edi. O‗tmish 
merosiga bunday yondoshishning zararli tomonlaridan yana biri Shunda ediki, oxir-oqibatda 
o‗tmish merosi bir yoqlama talqin qilinardi, ko‗pincha esa ochiqdan-ochiq soxtalashtirilardi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, ma‘naviy, mafkuraviy sharoitlarni hisobga olmagan holda, o‗tmish 
merosini yuqorida eslatib o‗tgan prinsiplar qolipiga solib talqin qilinardi. 
So‗nggi yillarda sotsialistik lagerning parokandalikka uchrashi, sobiq ittifoq tarkibiga kirgan 
ko‗pgina jumhuriyatlarda, Shu jumladan, O‗zbekistonda mustaqil milliy davlatlarning vujudga 
kelishi, ularning o‗z xalqi milliy ruhiga xos va mos mafkura metodologiyasi asosida muvaffaqiyatli 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanib borayotganligi marksistik falsafaning hayot talablariga javob 
beraolmaydigan, xalqlarning ruhiga yot bo‗lgan g‗ayrimilliy ta‘limot ekanligidan dalolat beradi. 
Bu ta‘limotning ba‘zi tarafdorlari Farbda «neomarksizm» oqimiga birlashganlar. Ularning bir 
qismi marksizmni isloh qilish, zamonga moslashtirishga harakat qilsalar, boshqalari esa yana 
Marksga qaytish lozim, deb hisoblaydilar. Kezi kelganda ta‘kidlash joizki, marksizmga vaqt o‗z 
bahosini berdi. Ana Shu bahoni xolis qayd etish bu ta‘limotning mustabid tuzum mafkurasiga 
aylantirilishi qanday oqibatlarga olib kelganini yaqqol ko‗rsatish uchun asos bo‗ladi. Bu esa o‗z 
navbatida mazkur ta‘limot to‗g‗risida umuman gapirmaslik emas, balki uni tanqidiy tahlil etish 
orqali, mohiyat va mazmunini ochib berish, oqibatlarini yaqqol ko‗rsatishga imkon yaratadi.