Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Pol Genrix Ditrix Golbax
 (1723-1789) ning «Tabiat tizimi» asari «XVIII asr materializmi va 
ateizmi kodeksi» degan nom olgan. 1770 yilda nashr etilgan bu asarda muhim ontologik 
muammolar, chunonchi: materiya, tabiat, harakat, makon, vaqt, sababiyat, tasodif, zaruriyat 
muammolari bayon etilgan. Golbax uchun tabiat barcha narsalar va hodisalar sababidir, zero u 
Xudo tufayli emas, o‗zi tufayli mavjud. Tabiat – harakat sababi. Golbax harakatni tabiat 
mavjudligining zaruriy natijasi sifatida tavsiflaydi. Tabiat deganda u o‗z energiyasi ta‘sirida 
harakat qiluvchi moddalar yig‗indisini tuShunadi. Golbax fikriga ko‗ra, barcha jismlar bo‗linmas 
va o‗zgarmas elementlar – atomlardan tashkil topadi. Materiya tushunchasini u modda tushunchasi 
bilan ayniylashtiradi.
Ayni vaqtda Golbax tabiatda barcha aloqalar va harakatlar zaruriyat bilan belgilanadi, deb 
hisoblagan. Uning fikricha, olam bir-biridan uzluksiz kelib chiqadigan sabablar va oqibatlarning 
uzilmas zanjiridir. Shu sababli Golbax tasodifni tabiatdan ham, ijtimoiy hayotdan ham chiqaradi. U 
insonni ham zaruriyat quli deb hisoblaydi: u o‗z hayotida bir daqiqa ham erkin emas, uning xatti-
harakatlari amalda qanday namoyon bo‗lsa, Shunday bo‗lishi mumkin. Bu oldindan belgilanganlik 
Golbax determinizmining fatalistik xususiyatini belgilaydi.
Deni Didro
(1713-1784) o‗zining «Materiya va harakatning falsafiy tamoyillari», «Tabiatni 
tushuntirish haqida mulohazalar», «D‘Alamberning tushi» asarlarida sub‘ektiv idealizmga qarshi 
chiqadi va muhim ontologik muammolarning o‗ziga xos talqinini taklif qiladi. Uning fikricha, 
mavjud bo‗lgan hamma narsalar moddiydir. Didro, dunyo uzluksiz paydo bo‗ladi va o‗ladi, har bir 
lahzada tug‗ilish va o‗lish holatida bo‗ladi; o‗zga dunyo hech qachon bo‗lmagan va bo‗lmaydi, deb 
ta‘kidlaydi. Ko‗rib turganimizdek, Didro borliq muammolarini o‗rganish sohasiga dialektikani 
tatbiq etadi. Uning fikricha, butun materiya his qiladi (bu gilozoizm nuqtai nazari) va «inert 

---

114 
hissiylik» va «faol hissiylik»ni farqlaydi. «Faol hissiylik» muayyan tarzda uyushgan 
materiyadagina namoyon bo‗ladi.
Fransuz materializmi tabiatShunoslikda hukm surgan tabiat «saltanati» - o‗simliklar, 
hayvonot dunyosi bilan inson o‗rtasidagi tafovutni bartaraf etishga harakat qildi.
Didro, Golbax, Lametri, Gelvetsiy va Kondilyak falsafasida gnoseologiya muammolari 
ontologik muammolar bilan bir qatorda turadi. Insonning ichki va tashqi dunyosi bilimlar manbai 
deb e‘lon qilinadi. Bu dunyolarni anglab etish mumkin. Inson bilimlarining nomukammalligi avvalo 
ular rivojlanishining mazkur bosqichi bilan belgilanadi. Fransuz materialistlari hissiy va aqliy 
omillarning bilishdagi rolini Shunda ko‗radilarki, sezgilar guvohlik ko‗rsatkichini bersa, aql bu 
ko‗rsatkichlarning to‗g‗riligini tekshiruvchi hakam vazifasini bajaradi. Aql hissiy ko‗rsatkichlardan 
uzoqlashishi mumkin emas, lekin u mazkur ko‗rsatkichlarga haddan tashqari ishonishi ham 
yaramaydi. Aqlning sezgidan ajralishi bilishni amalga oshirib bo‗lmaydigan ishga aylantiradi. 
Kuzatish va eksperiment bilish metodlaridir. Ular mushohada qilish, mulohaza yuritish, tushunish 
va idrok etish, Shuningdek aql uchun juda zarur.