Ўзбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги

 

---

91 
IV БОБ. ТЕЗЛИК ҚОБИЛИЯТИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ 
УСУЛЛАРИ 
4.1. Тезлик қобилияти ҳақида тушунча. Тезлик қобилияти 
даражасини ривожлантириш омиллари ва тезлик 
қобилиятларининг пайдо бўлиши 
Инсоннинг ҳаракат масалаларини жадал суръатларда бажара 
олиш имкониятини ифодалаш учун бир неча йиллар давомида 
«тезкорлик» атамаси ишлатилиб келинган. Ҳаракат тезкорлигининг 
кўплаб шакллари мавжудлигини ва уларнинг ўзига хослигини 
эътиборга олиб, бу атамаси сўнгги вақтларда «тезлик қобилияти» 
тушунчасига алмаштирилди (2-расм). 
Тезлик қобилияти – бу дақимал вақт оралиғидаги шароитда 
ҳаракатларнинг бажарилишини таъсдиқловчи инсон хусусиятлари-
нинг функционал мажмуаси. 
Тезлик қобилиятининг 
элементар ва мажмуавий
шакллари 
мавжуд (3-расм). Элементар шаклга тезлик қобилиятларининг тўртта 
тури киради. 
1. Берилган хабарни тез сезиш қобилияти. 
2. Юқори тезликдаги ҳаракатни якка локал бажариш қобили-
яти. 
3. Ҳаракатни тез бошлаш қобилияти (баъзида амалиётда кес-
кин бажариш билан аталади). 
4. Ҳаракатни максимал суръатда бажариш қобилияти. 
Ҳозирги вақтдаги йиғилиб қолган бир қатор илмий омил-
ларнинг кўрсатишича, бу қобилиятлар ҳам мураккаб тизимга эга. 
Элементар тезлик ҳаракати максимал суръати тезлик қоби-
лиятининг ягона шакли дейиш мумкин эмас. Бунга ҳаракатнинг 
юқори суръат кўрсаткичлари орасидаги дастлабки ҳолатнинг бажа-
рилишини, юкнинг ҳар хил оғирлиги ва ортиқча оғирликсиз ҳаракат 
амплитудаси ўзгаришларидаги алоқанинг йўқлиги каби омиллар 
гувоҳлик қилади. 
Максимал суръатнинг юқори кўрсаткичлари қўлларни оёқларга 
нисбатан, ўнгни чапга нисбатан, дистални проксималга нисбатан 
кузатилади. 
Тезлик пайдо бўлишининг элементар шакллари ва бошқа 
қобилиятлари йиғиндисидаги мажмуавий техника малакаси билан 

---

92 
таъдақланиши тезлик лаёқатини жадал мураккаб актларда кўри-ниши 
алоҳида спорт турларига хосдир. 
Мажмуавий шаклларга тааллуқли бўлган ҳолатлар: 
♦
стартда максимал имкониятларча бўлган тезликни олиш 
қобилияти.
(старт тезлик қобилияти) спринтерга югуришдаги старт 
тезлигини ошириш, конъкида югуриш ва эшкак эшиш спортида, 
футболдаги, сакраш, теннисдаги коптокни олиш; 
♦ 
масофа тезлигида юқори даражаларга эришиш қобилияти
(масофа тезлик қобилияти) югуришда, сузишда. 
♦
бир ҳаракатдан бошқасига тез ўтиши қобилияти.
Тезлик қобилияти даражасини ривожлантириш омиллари:
1. Асаб жараёнининг ҳаракатчанлиги, яъни асаб марказининг 
ҳаяжонланиш ҳолатидан тормозланиш ҳолатидаги ўтиш тезлиги. 
2. Турли мушак тўқималари эгилувчанлиги ва чўзилувчан-
лигининг ўзаро муносабати. 
3. Ички ва ўрта мушакларнинг мувофиқлаш самарадорлиги.
4. Ҳаракат техникасининг мукаммалиги. 
5. Ирода фазилатларини, кучларини, мувофиқлаш қобилият-
лари, эгилувчанлигини ривожлантириш даражаси.
6. Мушаклардаги АТФнинг миқдори, унинг ресинтези ва пар-
чаланиш тезлиги (тикланиш). 
Тезлик қобилиятларининг ҳосил бўлиши ташқи муҳитдаги 
ҳароратга ҳам боғлиқ. Ҳаракатнинг максимал тезлиги +20-22
0
ҳароратда кузатилади ва +16да
о
6-9% га тушиб кетади, шунинг учун 
инсон тезлик қобилиятлари ўзига хос хусусиятларга эга.
Унча баланд бўлмаган тезлик масофасида яхши старт 
тезкорлигини эгаллаган ҳолда, бир ҳаракатни бошқасига нисбатан 
секин бажариш ёки бунинг акси бўлиши мумкин. Бу билимларни 
ўрганиш амалиёт учун фойдалидир. Баскетболчилар, футболчилар, 
теннисчилар учун старт тезлиги муҳим бўлган машқлар танланади. 
Асосий диққатни масофа бўйлаб югуришга эмас, балки турли 
ҳолатларда старт тезлигининг ҳаракат йўналишини тез ўзгарти-
ришга қаратилади. 
Тезлик қобилиятларининг алоҳида шакллари ўртасидаги нис-
бий эркинлик ҳаракат вазифалари юқори тезликка хатосиз эриша 
олмаслигини кўрсатади. 
Тезлик қобилиятининг тўғридан-тўғри кўчиш ҳаракатлари 
мувофиқлаш – ўхшашлигида кузатилади.

---

93 
Машғулотлардаги оёқларни букиш тезлиги ядро улоқтириш-да, 
спринтерча югуришда, жойидан туриб сакрашда яхши натижа-ларни 
эгаллашда муҳим аҳамиятга эга, лекин сузишда, боксда бу ҳаракат 
аҳамиятсиз.
Тезлик қобилиятининг турли мувофиқлаш ҳаракатлардаги 
кўчиши жисмонан заиф тайёрланган спортчиларда кузатилади.