Ўзбекистон республикaси иқтисодий тaрaқҚиёт

 
БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИНИ СОЛИҚҚА ТОРТИШНИ РАҚАМЛИ 
ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ
 
 
Каримов Ж.М
. 
–
 
Тошкент халқаро вестминстер
 
 
университети магистри,
 
Иқтисодиётни рақамли технологияларни қўллаш асосида ривожлантириш 
унинг самарадорлигини оширишнинг асосий омилларидан бири бўлиб, соҳага 
Big Data технологиялари каби тежамкор технологияларни қўллаш бугунги кунда 
кенг тарқалмоқда.
Бугун бизнесда солиқ тўловини йиғиш ортиқча харажатлар сарфи билан 
боғлиқ бўлиб, мавжуд қўшилган қиймат солиғи, даромад солиғи, мулк солиғи ва 
бошқаларни йиғиш ҳамда субъектлар учун мавжуд солиқ тўлови шаклини, уни 
оптимал тўлов имкониятини аниқ қийматини аниқлашда муаммолар бор. 
Бизнесда Big Data технологияларини қўллаш бир мунча транзакция 
харажатларни тежашга ва солиқлар бўйича ҳисобдорликнинг сифатини ва 
бизнесда субъектлар солиқ тўлови бўйича трансформабелликни ошириш, 
солиқдан қочиш олдини олиш каби имкониятлар беради. 
Рақамли технологияларнинг ажралмас қисми сифатида Big Data 
технологиялари бизнеснинг ахборот тизимини маълумотлар базаси сифатида 
ягона интеграцион платформа маълумотларини турли хил манбалардан ва турли 
форматдаги тўпламда матрица ёки
бошқа белгилар кўринишидаги массивни 
ташкил қилади. Ушбу маълумотлар массивини, яъни: матн, товуш, видео, 
фотосуратлар, ижтимоий тармоқлардан олинган маълумотлар, SQL маълумотлар 
базаси, геодаталар ва бошқалар кўринишида акс эттирилган, структуралашмаган 
маълумотларнинг катта массив миқдорини Big Data технологияларини қўллаган 
ҳолда ҳукумат ва бизнес соҳаси корхоналар фаолиятини таҳлил қилиш ва 
ривожланиш стретегиясини ишлаб чиқиш, инновацион маҳсулотларни яратиш, 
маҳсулотлар ишлаб чиқишда йўқотишлар прогнозини тузиш, оптимал ресурслар 
тақсимотини белгилаш ва яширин иқтисодни аниқлаш ва солиқдан қочиш каби 
муаммоларни аниқлашда
долзарб масала ҳисобланади.
Соҳадаги ахборотларни Big Data алгоритмлари асосида операцион қайта 
ишлаш учун етарли ресурсларга эга бўлган ва компютерда ҳисоблаш ва кейинги 
таҳлил қилиш учун: маълумотларни йиғиш; краудсорсинг; маълумотларни 
аралаштириш ва бирлаштириш; машинада ўқитиш; башоратли таҳлиллар; 

---

318 
статистик таҳлил аналитик маълумотларнинг визуализация қилиш каби 
усуллардан фойдаланиш аҳамият касб этади.
Солиқ тизимида маълумотларни сифатли талқин қилиш, улар билан ишлаш 
воситаларини яратиш ва сақлаш технологияларини ишлаб чиқиш учун Big Data 
маълумотларини қайта ишлаш ва уларни сақлаш ҳамда ҳисоблаш учун турли хил 
моделлардан фаол фойдаланилди.
Маълумки, Big Data технологиялари бизнес субъектларини таҳлил қилиб, 
қўшилган қиймат солиғи ва уни тадбиркорлик шакли бўйича ривожланиш 
тенденцияларини кузатиб бориш, маълумотларни электрон алмашинувини 
амалга ошириш, ахборот тизимларнинг ўзаро алмашинуви ва технологияларини 
ривожлантиришда субъектларни солиққа тортиш учун ахборотни сақлаш, 
бошқариш ва таҳлил қилишда одатдаги маълумотлар базаларидан каттароқ 
маълумотлар массиви ва тўпламларини шакллантиришни назарда тутади.
Бугун IT майдонида фойдаланилаётган маълумот хажми йил сайин ортиб 
бормоқда. 2020 йилга қадар сақланадиган маълумотлар миқдори 40
-44 
зеттабайтгача (1 ЗБ ~ 1 миллиард ГБ) кўпайиб, 2025 йилга келиб, тахминан 400 
зеттабайтгача кўпайиши башорат қилинмоқда
1
. Шунга кўра, Big Da
ta 
технологияларини 
қўллаб 
структураланган 
ва 
структураланмаган
маълумотларни бошқариш тобора муҳим йўналиш бўлиб бормоқда. Хусусан, 
мамлакатда бизнес соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар ва 
рақамлаштиришга бўлган талаб бизнес учун солиқ имтиёзларини бюджет 
параметрлари билан боғлиқ равишда ўзгариб бориши
ва субъектларнинг 
фаолият шаклини ўзгаришлари натижасида солиқ тўлаш билан боғлиқ бўлган 
муносабатларни катта маълумотлар базасини ташкил қилиб анъанавий усулда 
ишлашни мураккаблашувига олиб келмоқда. 
Бундан ташқари солиқ тизимидаги ходимларни қисқариши ва маълумотлар 
билан ишлаш хажмини ортиши
2
замонавий Big Data технологияларни қўллаш 
орқали уни иш унумдорлигини, соҳада самарадорликни кўтаришни солиқ 
таваккалчилигини бошқаришда анъанавий солиқ тўлаш моделини самарасизлиги 
натижасида солиқ манбаларининг тоифасини бошқариш ва унинг 
самарадорлиги, мақбуллигини аниқлашни зарур қилиб қўйди.
Big Data технологиялари катта маълумотлар технологиялари хавфни 
баҳолаш жараёнига янгича қарашга ундайди. Агар илгари бунинг учун ўтган 
воқеалар ҳақида маълумотдан фойдаланиш ва узоқ таҳлилларни ўтказиш зарур 
бўлган бўлса, Big Data ёрдамида вазиятга таъсир қилиши мумкин бўлган барча 
маълумотлардан фойдаланган ҳолда хатарларни баҳолаш реал вақтда автоматик 
равишда амалга ошириш мумкин
3
. 
Бизнес субъектлари фаолиятини таҳлил қилиш ва ривожланиш 
стретегиясини ишлаб чиқиш, инновацион маҳсулотларни яратиш, маҳсулотлар 
ишлаб чиқишда йўқотишлар прогнозини тузиш, оптимал ресурслар тақсимотини 
белгилаш, яширин иқтисодни аниқлаш ва солиқдан қочиш каби маълумотларни 
1
https://indevlab.com/ru/blog-ru/it-trendy/ 
2
Pijnenburg M., Kowalczyk W., Dijk E. van der Hel-van, et al. A roadmap for analytics in taxpayer supervision. 
Electronic Journal of e-Government, 15:19
–
32, 2017 
3
Russom, P.: Big Data Analytics. In: TDWI Best Practices Report, pp. 1
–
40 (2011) 

---

319 
Big Data технологиялари асосида таҳлил қилиб, солиқ тизими фаолиятини 
самарадорлигини ошириш мумкин. Солиқ тизимида
“Big Data”
таҳлилини 
амалга ошириш учун қуйидаги соҳалардаги усул ва технологиялардан иборат 
мужассам бирлик элементларини шакллантириш зарур
(1-
расм).