Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

 
6.3. Statik va moslashuvchan byudjetlarni tuzish uslublari
Byudjetlarni shakllantirish tartibi va uning bajarilishi ustidan nazorat qilish 
bosqichlarini, pirovard natijada, boshqaruv hisobi tizimining tarkibiy qismi sifatida 
baholash maqsadga muvofiqdir. Biroq, korxonalar amaliyotining ko‗rsatishicha, 
ular xalqaro tajribadagi byudjetlashtirish tamoyillarini qo‗llash o‗rniga, 
rejalashtirishning «Biznes-reja» tuzish amaliyoti bilan cheklanib qolmoqdalar. Bu 
ham bo‗lsa, qisqa muddatli maqsadlar uchun (bankdan kreditlar olish, investorlar 
uchun va h.k.) mo‗ljallangan, xolos.

---

167 
Fikrimizcha, mazkur kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida byudjet 
tayyorlash tizimini takomillashtirish va uning asosida samarali boshqaruv qarorlari 
qabul qilish uchun moslashuvchan byudjetlar tizimini ishlab chiqish va tuzish 
uslublarini shakllantirish lozim. 
Iqtisodiy adabiyotlarda moslashuvchan byudjetlarni shakllantirish masalasi-
ga katta e'tibor qaratilmoqda. Moslashuvchan byudjetlar tuzishga o‗tishdan oldin 
korxonalarda xarajatlar smetasi korxona boshqaruvining turli bo‗g‗inlari va xarajat 
turlari (ustama, ishlab chiqarish, tijorat, ma'muriy) bo‗yicha tuzilgan. Ushbu hisob-
kitoblar ishlab chiqarish va sotishlarning reja hajmi asosida bajarilgan.
Aslida statik byudjet asosida rejalashtirilgan ma'lumotlar bo‗yicha amalda 
chetlanishlar yuz berishi tufayli moslashuvchan byudjetlar ishlab chiqiladi va 
ularda byudjet bajarilishi bajarilishining bir necha muqobil variantlari belgilab 
beriladi. 
Shuni ham ta'kidlab o‗tish joizki, bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot 
narxlarining o‗zgarishi va mijozlar holatini prognoz qilish murakkab masala 
hisoblanadi. Shu sababli byudjetlashtirish jarayonida sotish hajmi, mablag‗lar va 
tayyor mahsulot bahosi bo‗yicha muqobil variantli bir necha omilli byudjetlarni 
tuzish ko‗zlangan samaraga erishish imkonini beradi. Biroq, bunda barcha 
omillarning o‗zgarishini inobatga olishning imkoniyati yo‗q, shuning uchun 
amaliyotda bitta omilga, masalan, mahsulot hajmiga qarab o‗zgaradigan 
moslashuvchan byudjetni tuzish lozim.
Moslashuvchan byudjet korxonalarning samarali faoliyat yuritishlari uchun 
zarur bo‗lgan vazifalarni bajarish bilan bog‗liq bo‗lgan xarajatlarni nazorat qilish 
hamda ularga tegishli tuzatishlar kiritib borish vositasi sifatida qo‗llaniladi. 
Moslashuvchan byudjet xo‗jalik yurituvchi sub'ektlarning mahsulot 
sotishdan olinadigan tushumi (sotish hajmi) bilan xarajatlari o‗rtasidagi 
bog‗liqlikdan kelib chiqqan holda tuziladi.
Aslida moslashuvchan byudjetni tuzishdan maqsad-korxonadagi real 
sharoitdan kelib chiqib daromadlarni xarajatlar bilan mos kelishi tamoyiliga rioya 
qilish, ya'ni mahsulot sotishdan olingan tushum (sotish byudjeti) bo‗yicha reja 

---

168 
bajarilmagan taqdirda xarajatlarni oshib ketishiga yo‗l qo‗ymaslikdan iboratdir. 
Eng muhimi moslashuvchan byudjetni shakllantirish statik byudjetlarga asoslanishi 
kerak.
Ko‗rib chiqilayotgan uslubga asos qilib olingan analitik yondashuv universal 
yondashuv hisoblanadi. Har qanday ishlab chiqarish faoliyati darajasiga oid 
umumiy byudjet xarajatlarini aniqlaydigan moslashuvchan byudjetning formulasi
quyidagi ko‗rinishga ega: