27-chizma. Boshqaruv hisobi tizimi
Boshqaruv hisobi tizimida rejalashtirish deganda tegishli maqsadlarni
aniqlash, siyosat, taktika, strategiyani tanlash, baholash va ularga erishish borasida
tegishli xarakatlarni amalga oshirish jarayoni tushuniladi. O‗z ichiga strategik,
taktik va joriy jabhalarni oluvchi rejalashtirishni amalga oshirish yuz bergan, sodir
bo‗layotgan va kelajakda yuz berishi mumkin bo‗lgan jarayonlar haqida
ma'lumotlar taqdim etishni taqozo qiladi. Rejalashtirish jarayoni odatda,
modellashtirishning modellarini ishlatishni, ya'ni bir necha muqobil variantlarni
ichidan samaralisini tanlashni nazarda tutadi. Bu narsa kutilayotgan kon'yunktura
va iqtisodiy xolatni o‗zgarishi haqidagi ma'lumotlarni olish bilan bog‗liqdir.
Kompaniya rahbariyati faoliyat ko‗rsatkichlarini erishilishi mumkin bo‗lgan o‗sish
sur'atlari, bozordagi ulushini saqlab qolish qobiliyati va turli, jumladan
o‗zgaruvchan iqtisodiy sharoitning har bir varianti uchun pul mablag‗lari oqimini
baholashi zarur.
Undan tashqari, boshqaruv hisobi tizimi quyidagi elementlarni o‗z ichiga
oladi:
- sodir bo‗lgan xodisalarni tahlil qilish asosida kelgusida yuz berishi
mumkin bo‗lgan xodisalarni ta'siri to‗g‗risida xulosa berishni o‗z ichiga oluvchi
prognozlashtirish;
Strategik rejalashtirish
Tezkor rejalashtirish va prognozlashtirish
Byudjetlashtirish
Boshqaruv hisoboti
Boshqaruv tahlili
Kontrolling
229
- korxona, uning bo‗linmalari va ma'suliyat markazlari faoliyatini baholash;
- moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalanilishini
ta'minlashni nazorat qilish.
Korxonalarda byudjet hisobi tizimini keng qo‗llanilishi integrallashgan yoki
aloxida byudjet hisobini shakllantirishni taqozo qilmoqda.
Aloxida bir xo‗jalik yurituvchi sub'ekt misolida olib qaraydigan bo‗lsak,
byudjet haqiqiy ma'lumotlarni reja ma'lumotlari (boshqacha qilib aytganda prognoz
yoki normativ ko‗rsatkichlar) bilan taqqoslash imkonini beradigan hisob metodidir.
Byudjetlashtirish tor ma'noda olib qaralganda moliyaviy hisobotlarni qisqa
muddatli loyihalashtirish metodidir. Bunda har bir moddani bajarish uchun ma'sul
tayinlanadi.
Ba'zi bir xollarda byudjet hisobi ichki hisobni mustaqil bir bo‗limi sifatida
ajratiladi va quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1.
Korxonalarda faoliyat yuritayotgan reja-iqtisod bo‗limlari doirasida
byudjetlar tizimini shakllantirish.
2.
Korxonadagi rejalashtirish tizimi doirasida hisob ma'lumotlarini
to‗plash.
Byudjet hisobi hozirgi kunda quyidagi 2 ta yo‗nalish bo‗yicha rivoj-
lanmoqda:
1). Moliyaviy va boshqaruv hisobi tarkibida integrallashgan smeta hisobi
(standartlar, normativlar).
2). Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida tashkil qilinayotgan mustaqil
byudjet hisobi.
Byudjetlashtirish boshqaruv hisobidan olingan ma'lumotlarga tayanadi va
korxonada kelajakda qilinishi lozim bo‗lgan iqtisodiy xarakatlarni dastlabki
muvofiqlashtirishni o‗z ichiga oladi. U prognozlashtirilgan boshqaruv va nazoratni
vositasi bo‗lib hisoblanadi.
Byudjet hisobi quyidagi 2 ta yo‗nalish bo‗yicha samarali boshqaruv
nazoratini ta'minlaydi:
230
1. Ma'lum bir o‗rnatilgan javobgarlikni tegishli sharoitga qarab qayd etish
maqsadida qabul qilingan qarorlarni nazorat qilish;
2. Iqtisodiy xolat aralashishni talab qilganda ishlab chiqarish jarayonini
borishiga tegishli tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradigan ishlab chiqarish
(paralel) nazorati.
Shunday qilib, byudjet hisobi 2 ta seriyadagi ma'lumotlar: prognoz va
haqiqiy ma'lumotlarni ifodalaydi. Ularni taqqoslash ko‗rsatkichlarni ijobiy va
salbiy nisbatini aniqlash imkoniyatini beradi.
Amaliyot shuni ko‗rsatmoqdaki, korxonalarda mazkur tizimlarni qo‗llashda
ular bir biri bilan bog‗liq bo‗lmagan 2 ta aloxida tizim sifatida qaralmoqda. Bu
quyidagilarni anglatadi: korxonalar dastavval o‗zidagi mavjud kadrlar va
imkoniyatlardan foydalangan xolda reja-iqtisod bo‗limi yoki moliyaviy
bo‗linmalarni kuchi bilan byudjetlashtirish tizimini joriy etishadi. Bu bosqichda
odatda, ularni oldiga pul mablag‗lari kelib tushishi va sarflanishini tartibga solish
orqali pul mablag‗lari xarakatini optimallashtirish bilan bog‗liq vazifalar qo‗yi-
ladi. Buning uchun byudjetlar shakllantiriladi va bo‗linmalar miqyosida
javobgarlik markazlari tashkil etiladi. Xarajat markazlarini menejerlari o‗z
markaziga ajratilgan pul mablag‗lari limitidan oqilona foydalanish bo‗yicha ma'sul
hisoblanishadi. Bizningcha, byudjetlashtirishni joriy etishdan asosiy maqsad mulk
egalari manfaatlarini korxonani rivojlantirish manfaatlari bilan solishtirishdir.
Belgilangan vazifalarga qarab mulk egalarini kuchli nazorati ostida korxonaning
byudjetlashtirish tizimi shakllantiriladi. Shuning uchun byudjetni ma'lum bir
ma'noda mulk egalarining korxonadagi moliyaviy oqimlar ustidan nazorat vositasi
deb hisoblash mumkin.
Byudjet hisobida boshqaruv maqsadlari uchun to‗planadigan hisob
ma'lumotlari ko‗pincha tegishli iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun yetarli
bo‗lmaydi. Asta sekin korxonalar katta bir muammoga, ya'ni korxonadagi mavjud
axborot ta'minoti tizimi samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun kerak
bo‗ladigan ma'lumotlarni to‗liq va tezkor yetkazib bermaslik muammosiga duch
kelishmoqda. Mazkur bosqichda korxonada boshqaruv xisobi tizimini ishlab
231
chiqish va joriy etish boshlanadi. Mazkur jarayon boshqaruv hisobini tashkil qilish
bilan bog‗liq barcha masalalarda ishlatish mumkin bo‗lgan ma'lumotlarni qamrab
olish, qayta ishlash va umumlashtirishni o‗z ichiga oladi.
Ko‗pgina korxonalarda umumiy qilib olib qaraganda boshqaruv hisobi tizimi
deganda xorijiy davlatlardagi kontrolling tizimiga o‗xshash yaxlit bir ichki tarkibiy
tizim tushuniladi.
Boshqaruv hisobi tizimini joriy etish murakkab va uzoq davom etuvchi
jarayon hisoblanadi.
Ba'zi bir olimlar boshqaruv hisobini joriy etishga soddalashtirilgan xolda
yondashishni tavsiya qilishmoqda. Masalan, olima N.Chupaxina boshqaruv
hisobini 28-chizmada
keltirilgan tartibda joriy etishni tavsiya qilmoqda (7-
chizma).
Boshqaruv hisobini joriy etishda korxonani kuchli va kuchsiz tomonlarini
bilish zarur.
Moliyaviy va boshqaruv hisoblarini o‗zaro hamkorligi mexanizmini
shakllantirish boshqaruv hisobini ehtiyojini hisobga olgan xolda buxgalteriya
hisobini analitikasini joriy etishni taqozo qiladi.
Mazkur bosqichlarda quyidagilar baholanadi:
− ustama xarajatlarning taqsimlanishini buxgalteriya va boshqaruv
hisoblarida mos kelishi;
− rejalashtirish uchun analitikani bo‗lishi va boshqalar.
232
Do'stlaringiz bilan baham: |