Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент ирригация ва мелиорация

1.20 - расм. Турли хил органик чиқиндилардан биогаз ажралиш 
миқдорининг ҳароратга боғлиқлиги:
1 – чўчқахона чиқиндилари 
КЮД – 10% бўлганда [32 ]; 2 – йирик шохли қорамол чиқиндилари 
КЮД – 15-21% бўлганда [31]; 3 – йирик шохли қорамол 
чиқиндилари КЮД – 10% [9]; 4 – чўчқахона чиқиндиларини КЮД – 
10% бўлганда [7].
ХХ аср охирларига келиб органик чиқиндиларга анаэроб ишлов 
беришнинг термофил иссиқлик ҳолатида ишловчи қурилмаларнинг 
кўпайиши кузатилди.
Тадқиқотчилар [36,37,39] бунга асосан биореакторлар иссиқлик 
ҳимоя воситаларининг арзон ва ишлатишга қулай материаллари 
ишлаб чиқаришнинг кўпайганлигини ҳамда органик чиқиндиларнинг 
жадал тўпланиш жойларида анаэроб ишлов бериш жараѐни нисбатан 
тезлигини ва бу билан атмосферага чиқариб ташланаѐтган иссиқхона 
газларининг катта миқдори тутиб қолинишини кўрсатадилар
[4,19,38,39].

---

51 
1.21- расм. Ҳароратнинг биогаз чиқишига боғлиқлиги: 
1 – 
Шверин эгри чизиғи м
3
/кг ҚОМ.КЮД [34] ; 2 – Шверин эгри чизиғи 
м
3
/кг ҚОМ парчаланиши; 3 – биогаз чиқишида м
3
/кг ҚОМ.КЮД [20]; 
4 – [35]; 5 – [36]; 6 – м
3
/кг ҚОМ.КЮД.; 7 – СН4, м
3
/кг ҚОМ 
парчаланиши; 8 – биогаз, м
3
/кг ҚОМ парчаланиши [7]. 
Сўнги вақтларда органик чиқиндиларни қайта ишлаш қурил-
малари ва технологияларининг янги авлоди яратилди. Янги авлод 
қурилмаларида анаэроб жараѐннинг тезлаштириш учун органик 
чиқиндиларни бижғитиш жараѐнини атмосфера босимидан кам 
бўлган шароитда амалга ошириб, ҳосил бўлаѐтган газ шаклидаги 
маҳсулотларни изчил сўриб олиш ва илгарланма-қайтарилма ҳаракат 
билан биомассани биореакторларда аралаштирилади. Бундан ташқари

---

52 
сўнгги икки йилликда метан гази ҳосил қилиш жараѐнини сунъий 
«бошқариш» таклифлари пайдо бўлмоқда.
Юқорида келтирилган кўрсаткичларнинг амалий тадбиғини 
кўриш учун биореакторларнинг маҳсулдорлиги уларнинг иссиқлик 
режимига функционал боғлиқлигини аниқлаш мақсадида қатор 
тажрибалар ва таҳлиллар ўтказилди. 
Замонавий биогаз олиш қурилмаларида анаэроб ҳарорат режи-
мини ҳосил қилиш учун кетадиган энергия биореакторлар умумий 
энергетик сарфининг 80-90%ини ташкил қилади, баъзи ҳолларда бу 
кўрсаткич 100% дан ортади. Бу амалиѐтда биогаз олиш қурилмалар 
иқтисодий самарасиз, деган хулосаларга сабаб бўлмоқда. Иккинчи 
томондан, муалифлар экологик муаммони қисман бартараф этиш, 
бунда қурилмаларнинг кўрсаткичларини юқори, деб баҳолайдилар. 
Холбуки, дунѐ амалиѐтида органик чиқиндилардан биогаз олиш 
қурилмаларининг экологияга келтирадиган фойдасини ҳисоблай-
диган амалий услубият мавжуд эмас. 
Иссиқлик ҳарорати ҳолатининг таҳлили [40] шуни кўрсатадики, 
иссиқлик ҳимояси бор қурилмаларда асосий энергия сарфи умумий 
энергия сарфининг 80-90% ини ташкил этиб, у биореакторга КЮДни 
биореактордаги бижғиш ҳарорати ҳолатига кўтариб олиш учун 
сарфланади.
Термофил иссиқлик ҳолатининг биореакторларда сақлаб туриш 
ва метан бактерияларнинг қисқа иссиқлик оралиғида (±2
0 
С) ишла-
шини таъминлаш ва иссиқлик йўқотилиши эҳтимолининг юқорилиги, 
юқорида келтирилганидек, термофил иссиқлик ҳолатнинг “инжиқ-
лиги” ҳисобланади. Амалиѐтда термофил иссиқлик ҳароратида 
ишлайдиган биогаз олиш қурилмалари иссиқликни кўп талаб этиши 
уларнинг иқтисодий самарасиз, деган нотўғри хулосалар чиқаришга 
сабаб бўлмоқда [20,21,22, 23].
Ўз вақтида С.Дубровский, Э.Виестур ҳамда Ж.Пфеффер томо-
нидан ўтказилган тажрибаларни таҳлил қилганимизда ва уларнинг 
хулосаларида, хўжаликдан чиқаѐтган органик чиқиндиларни анаэроб 
ишлов бериш устида ўтказган тажрибалар жараѐн иссиқлик 
ҳароратининг 60
0
С да анаэроб жараѐннинг 35
0
С даги ўзгармас ҳаро-
рат ҳолатига нисбатан 4 баробаргача тез кечганлигини таъкидлай-
дилар. Бундан ташқари В.Варел боқиладиган буқачалар гўнгининг 
анаэроб усулда 60
0 
С иссиқлик ҳароратида ўтказган тажрибаларда, 

---

53 
метан газининг биореактор фойдали ҳажмига нисбатан (4,5 м
3
СН
4
/м
3
гача) кўп газ олганлигини айтиб ўтиш ўринли [7].
Термофил ҳарорат ҳолатида ишловчи жараѐнлар таҳлили билан 
тажрибалар олиб борган ва амалиѐтда синаб кўрган В.П.Лосяков ва
бошқа бир қанча олимлар [7,24,25,36] термофил ҳарорат ҳолатига 
баҳо бериб умумий хулосаларда метан газининг 1,52…4 бараваргача 
ортишини ва газ ажралишини график асосида тасвирлайдилар (1.22-
расм).