Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

4-расм. Рўйхатдан чиқарилгунга қадарги ресурси. (муддат 
чоғида таъмирбоп КЭ ларнинг актив ресурсининг интенсив 
суръатда пасайишини) теккислаш методлари. 
Мижозларни кўпчилик ҳолларда қолдиқ яроқлилигини 
таъмирлашгача ва таъмирлашдан кейин яроқлиликнинг бир хилда 
пасайишини таъминловчи щолат қизиқтиради. Бу харажатлар 
хажмини аниқлашда 4-расмдан фойдаланамиз. Бунинг учун абцисса 
ўқига бирор масштабда КЭ-нинг таъмиргача ва ундан кейинги 
ресурсини (муддатини) ажратиб қўямиз, КЭ бир маротабагина 
таъмирланади деб фараз қиламиз ва I-I га тенг вертикал чизиқ 
ўтказамиз (4,а-расм).
Сўнгра ордината ўқига янги КЭ нинг яроқлилигини Е
i
қийматини қўямиз (ёки тегишли масштабда айнан шу конструктив 
элементнинг нархини Q
i 
қўямиз). Конструктив элементнинг 
дастлабки хомаки ашёсига тегишли харажатларни дастлабки ишлов 
бериш харажатларидан (а-1 га тенг) ажратиб турувчи “а” нуқтани 
қўямиз. (0-а кесимга тенг ордината, Е
i 
нинг паст қисми). Кўпчилик 
деталар учун Е
i
ординатасининг бу кесимларини хомаки маҳсулот 
учун 0,85-0,9 каби, унга ишлов бериш учун эса 0,10-0,15 каби қабул 
қилиш тавсия этилади. Абцисса ўқидаги 1 ва 2 нуқталарни ордината 
ўқидаги 1 ва а нуқталар билан тегишли равишда бирлаштирамиз. 1 -
1 чизиғи КЭ таъмирбоплигидан қатъий назар яроқсизга 

---

159
чиқариладиган, таъмирламаган ҳолатда яроқлилигининг интенсив 
равишда пасайишини тавсифлайди. 
Бу чизиқнинг (пунктирли) егилиш бурчаги бундай КЭ-нинг 
таъмирлашдан кейинги яроқлилигининг интенсив тарзда пасайиш 
суръати чегарасини тавсифлайди. Шунинг учун, агар абцисса 
ўқидаги 2-чи нуқтадан 1-1 чизиққа параллел 2-2 чизиғини ўтказсак, 
у ҳолда I-I вертикали билан 2-чи нуқта хомаки маҳсулотга 
сарфланган маблағга тегишли бўлган ўша элемент учун харажат 
чегарасини аниқлайди, яъни бу чегаравий харажатлар КЭ ни 
янгисига алмаштиришдан кўра уни ҳали таъмирлаш мақсадга 
мувофиқроқлигини кўрсатади.
Ёрдамчи графикни кўришдан (4-расмга қаралсин) кўринишича, 
“2-а” чизиғининг I-I вертикал билан кесишган 3-чи нуқта 
қийматини аниқлайди, шунга кўра бундай КЭ-таъмирбоп 
ҳисобланади.
Агар маблағ сифатидаги таъмирлаш харажатлари ўша 
ординатадаги кесимда ётадиган бўлса, таъмирлаш ишлари 
рентабелли (самарали), акс ҳолда-норентабелли ҳисобланади.
3-чи нуқтадан ордината ўқини кесишгунга қадар ўтказилган 
абсцисса ўқига параллел бўлган 3-3 чизиғини ўтказиб ва 1-3 ва 5-2 
нуқталарни бирлаштириб улар ўйиқ чизиқда кўрсатилган, бир 
маротаба таъмирланадиган таъмирбоп КЭ нинг (таъмирга қадарги)
яроқлилигининг ўзгаришини топамиз.
Кўп маротаба таъмирланадиган КЭ-нинг актив яроқлилигининг 
пасайишини текислаш (корректировка қилиш) нинг график 
услубларини талаблар томонидан мустақил ўрганишларини тавсия 
этамиз.
Уларни таҳлил қилиш асосида қуйидаги талабларга эътибор 
қаратилишини мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз: 
1. Хар қандай конструктив элементнинг ишлаш қобилиятини 
аниқловчи янгиланган параметрлари. Уларни таъмирлаш ва тиклаш 
жараёнида балласт ишларининг мумкин қадар кам бўлишини 
таъминлаш.
2. КЭ лар таъмирланганларидан сўнг узоқ муддат ишлай 
олишига эришиш.
3. Кўп маротаба таъмирлаш ва тиклаш ишларига сарфланадиган 
харажатлар ҳажмини камайтириш.

---

160
Конструктив элементлар яро=лилигининг ызгаришига =араб, 
улар тыртта гурущга былинади: 
1) алмаштирилмайдиган ва таъмирбоп былмаган конструктив 
элементлар; 
2) алмаштириладиган ва таъмирбоп былмаган конструктив 
элементлар; 
3) алмаштирилмайдиган таъмирбоп конструктив элементлар; 
4) алмаштириладиган таъмирбоп конструктив элементлар;