Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

3-расм. Таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини 
аниқлашга оид ёрдамчи график:а-бир марта таъмирланадиган КЭ 
учун; б-икки марта таъмирланадиган КЭ учун. Е
i
-конструктив 
элементнинг бошланғич яроқлилиги; Е
0
in
-КЭ-нинг дастлабки пассив 
яроқлилиги; 
Е
in
-айнан 
шу 
параметрнинг 1,2 ва i-чи 
таъмирлашлардан сўнгги пассив яроқлиликлари;
i

-КЭ-ларнинг i-
чи таъмиргача (таъмирашлараро) бўлган ресурси; t
i
-бирикма, узел, 
агрегат ёки деталнинг тўлиқ ресурси. 
Юқорида таъкидлаганимиздек конструктив элементлар (шу 
жумладан ноконструктив элементлар) машинадан фойдаланиш 
жараёнида 
кўп 
маротаба 
таъмирланади 
(техник 
хизмат 
кўрсатилади).
Машиналар конструктив элементларининг пассив яроқлилигини 
тўғри аниқлаш уларнинг қолдиқ нархини аниқлашга, уларнинг 
таъмирлаш жараёнидаги дифференциал прейскурант нархларини 
белгилашга ҳамда таъмирлаш фондининг (машина, узел, агрегат ва 
деталнинг) харид нархларини белгилашга имкон беради. 
3-расмда тақдим этилган ёрдамчи графикда таъмирбоп КЭ-нинг 
қолдиқ пассив яроқлилигини (ёки қолдиқ нархини) тахминий 
аниқлаш мақсадида абсцисса ўқи бўйича элементнинг ресурси ёки 

---

157
хизмат муддати, ордината ўқи бўйича унинг яроқлилигини (ёки 
нархи) қўямиз. 
Таъмирбоп КЭ дастлаб яроқлик қиймати ўша элементни ишлаб 
чиқаришга сарф бўлган меҳнат ва энергия харажатлар асосида 
аниқланади (прейскурант нархи бўйича). Таъмирбоп КЭ-дастлабки 
яроқлилигини актив ва пассив турларига бўлиш учун даслаб унга 
юзавий ишлов беришга кетадиган қисмини (КЭ нинг хомаки 
маҳсулотига тегишли барча харажатларни ҳисобга олмаган ҳолда), 
сўнгра элементни таъмирлаш захотига тегишли қолдиқ пассив 
қийматини аниқлаймиз.
Машина таркибидаги кўпчилик таъмирбоп элментларга 
тегишли юзавий ишлов беришга сарфланадиган харажатларни 
Ушбу элементни ишлаб чиқаришга умумий харажатнинг 10-18% ни 
ташкил қилиши маълум.
Шунга биноан ордината ўқига актив қисмига тегишли а 
нуқтасини қўямиз, унинг тепа қисмига 10-15 % элемент 
яроқлилигини Е
i
ни жойлаймиз. Бу графикни қуриш учун 
элементни рўйхатдан чиқаргунга қадарги ўртача ресурси ёки ўртача 
хизмат муддати тўғрисидаги маълумотлар керак бўлади.
Кузатишлар натижасида таъмирбоп КЭ-ни таъмирлашга 
қадарги ўртача ресурси (
i

) ёки ўртача хизмат муддати 
белгиланади. Худди шу сингари бундай элементларни яроқсизга 
чиқаргунга қадарги ўртача ресурси (ёки ўртача хизмат муддати), 
кўп маротаба таъмирлаш пайтида эса, хар бир таъмирлашдан 
кейинги ўртача ресурси 1 та уни яроқсизга чиқаргунга қадарги 
ресурси ёки муддати t
i
аниқланади. Шу маълумотлар асосида 
абцисса ўқига К нуқтаси қўйилади, у КЭ-ни яроқсизликка 
чиқаргунча қадарги элементнинг ўртача ресурси (муддатини) 
белгилайди.
“а” нуқтаси билан К нуқтани бирлаштирадиган тўғри чизиқ 
таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқловчи 
геометрик жой нуқтасини ифодалайди. Бу қолдиқ яроқлиликни 
белгилаб олиш учун элементдан фойдаланиш муддатига мос унинг 
бир марта таъмирлаш вақтига тенг бўлган I-I вертикал чизиғини 
ўтказамиз (4,а-расм) ва икки марта таъмирлаш вақтида эса II-II 
вертикал чизиғини ўтказамиз. “а-К” тўғри чизиғи билан кесишган 
нуқталар КЭ-нинг қолдиқ пассив яроқлилигини 
К
iП

белгилайди. 

---

158
Ординатадаги а-а
1
кесим дастлабки, хомаки маҳсулот (загатовка) 
яроқлилигини билдиради.