Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Хулоса: Агар конструктив элементни таъмирлаш харажатлари 
оптимал =ийматидан кып былиб, лекин рухсат этилган чегара Е
i
-
дан таш=арига чи=илса, у щолда конструктив элементнинг 
бошлан`ич яро=лилигининг таъмирлашдан олдинги ва кейинги 
жадал суръатда пасайиши 1-3 ва 5-2 (4 а ва 4 б расмларга =аралсин) 
чизи=ларнинг о`иш бурчакларининг (Х в В) бир-бири билан 
солиштириш натижасида щам бащо бериш мумкин. Улар чизмадан 
кыриниб тургандек щар хилдир.
Агар таъмирлаш щаражатлари кам былиб, таъмирлашдан 
кейинги ресурс эса таъмирлашдан олдингисидан кып былса, бундай 
элементнинг яро=лилигини интенсив пасайиши ты`рилаётган 

---

165
(коррекцияланаётган) пайтдагига нисбатан унинг яро=лилиги 
пасаймаслиги мумкин (7,б-расмга =аралсин).
Машиналар, жисмоний ейилишдан ташқари, маънавий 
ейилишга ҳам учрайди, яъни эскиради. Маънавий ейилишнинг 
олдини олиш энг қулай йўл-машинадан жадал равишда 
фойдаланиш, сўнг анча такомиллашганлигини олиб, ундан хам 
жадал фойдаланиш зарур. Йирик хорижий давлатларда янги 
техника бир қўлда 2-3 йил интенсив тарзда ишлатилганидан кейин 
иккинчи қўлга сотиб юборилади, ўрнига янгиси олинади. 
Маънавий ейилиш (эскириш) ишлаб чиқариш жараёнида ўз 
функциясини 
бажариш 
борасида 
ўз 
имкониятларини 
пасайтирмайди. Янги, анча арзон, унумдорлиги баланд ва 
самарадорлик машиналар пайдо бўлганда иқтисодий ҳолатни 
ўзгартириб юборади. 
Маънавий ейилиш икки турга бўлинади: 
-маънавий ейилишнинг биринчи тури – бу мавжуд машиналар 
нархи арзонлашиши сабабли харакатдаги машинанинг ўз нархини 
йўқотишлиги; 
-маънавий ейилишнинг иккинчи тури – ҳаракатдаги техникага 
нисбатан иш унумдорлиги баланд ва самаралироғи пайдо бўлиши 
сабабли ёки мавжуд ишлаб чиқариш жараёнининг янги, анча 
арзонига 
алмашиниши 
сабабли 
мавжуд 
техниканинг 
қадрсизланиши. 
Агар маънавий эскирган техникалардан фойдаланиш давом 
этилаверадиган бўлсак, у ҳолда маҳсулот таннархи ортиб кетади, 
чунки анча такомиллашган турдаги машиналар ишлаб чиқаришга 
кетган ўртача харажатлар ҳажми анча пасайган бўлади. 
Маълумки, машинанинг жисмоний ейилиши унинг мақсадга 
мувофиқ бўлган ресурси ёки унинг хизмат муддати билан 
аниқланади. Маънавий ейилиш ҳисобга олинганда машинанинг 
жисмоний ейилиши содир бўлишини кутиб ўтириш ярамайди, 
аксинча, маънавий ейилишнинг салбий оқибатларини енгиш учун 
унинг ресурси ёки хизмат муддатини ўз вақтида корректировка 
қилиш зарур. Демак, 1-чи турдаги маънавий ейилган машинани 
ишдан олиб ташлаш истеъмолчи учун мақбул ҳисобланмайди; 
аксинча, уни интенсив тарзда ишлатиш зарур. Ҳали тўлиқ 
ейилмаган машинани яроқсизга чиқазиш ва юқори таннархдаги 
маҳсулотларни етказиш оқибатида камоматларга йўл қўймаслик 

---

166
учун истеъмолчи машинанинг маънавий ейилиши туфайли, унинг 
корректировка қилинган ресурси ёки хизмат муддатини олдиндан 
эътиборга олган ҳолда қоплаш фонд захирасини яратишга ҳаракат 
қилиши лозим. 
Маънавий ейилишнинг биринчи турдаги машинанинг ресурси 
ёки хизмат муддатини корректировка қилиш. Бундай коррекцияни 
амалга ошириш учун, машинадаги жами жисмоний ейилишнинг 
ўртача суръати қанчалик кўпайганлигини билиш керак, чунки, 
айнан шу суръат қийматига қараб керакли ҳажмда, машина ўзининг 
ресурси ёки хизмат муддатини ишлатиб бўлгунга қадар уни 
янгилашга қаратилган қоплаш фондини тўплаш зарур бўлади. 
Бундай масалани график ёрдамида ечиш анча қулай Графикдаги 
машинанинг жами ейилиш (нарх бирлигида) қиймати: 




Q
n
Q
Р
i
м
йигм
м
)
1
(
1
.
.
, (2) 
бу ерда Q
м
– машинанинг нархи, сўм; 

 Q
n
i
)
1
(
i
– эҳтиёт қисмларга тегишли жами харажат ва 
камоматлар, сўм. 
Сўнг, жами ейилиш графигига кўра, манфий бурчак остида 
қўшимча О-m чизиғини ўтказамиз, у чизиқ машинанинг маънавий 
ейилиши (эскириш) суръатини белгилайди, Q
1
нуқтасидан эса О-р
1
чизиғига параллел бўлган О
1
m
1
чизиғини ўтказамиз.