Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ҳайвонлар касалликлари

5. Ветеринария ишини ташкил этиш ва
унинг иқтисоди.

Ветеринария тадбирлари самарадорлиги иқтисодий такомиллаштиришнинг аҳамияти ва вазифалари ҳозирги шароитларда ветеринария ҳизматининг фаолияти чорвачиликнинг самарадорлигини ҳар томонлама оширишига йўналтирилиши керак ишлаб чиқаришнинг ана шу тарафини янада интенсивлашда ветеринария тадбирлари самарадорлигининг қорамоллар касалланиши ва нобуд бўлишини камайтириш улар мақсулдорлигини ошириш, касаланиш муддатларини қисқартириш чарва маҳсулоти ва ҳом ашёсининг сифатини ошириш уларнинг бузилишига йўл қуймаслик, хўжаликларда ва бошқа чорвачилик корхоналарида соғлом подаларни яратиш имкони бералиган «иқтисодий таҳлили муҳим аҳамият касб этади».

Ветеринария ишининг иқтисодиёти ветеринария тадбирларининг чорвачилик ривожланишида таъсирининг ва маҳсулот ҳам меҳнат ва маблағ сарфлаган ҳолда енг кўп миқдорда маҳсулот олишини таъминловчи қонуниятларни урганадиган фандир.
Ушбу фаннинг асосий вазифалари; халқ хўжалигини турли тармоқларида чорвачилик гўшт, сут, ҳом ашё саноати, транспортда ўтказадиган ветеринария тадбирларининг иқтисодий самарадорлигини белгилаш ветеринария тадбирларининг иқтисодий самарадорлигини ошириш вазифаларини аниқлаш, молларнинг юқумли, энвазион, юқумсиз касаллиги келтирадиган иқтисодий зарарини урганиш ветеринария фани ва амалиётининг ютуқлари ишлаб чиқарувчи шароит этиш натижасида оинадиган иқтисодий самарани белгилаш моллар касалликларини олдини олиш, даволаш усулларининг иқтисодий жихатдан фойдали муносабатларини ишлаб чиқаришда, ветеринария ишини ташкил этишини режалаштириш ва унинг методларини такомиллаштиришнинг ва амалга оширишга ёрдам беради.
Ветеринария тадбирларининг самарадорлигини ташкил этишда қулланадиган иқтисодий кўрсаткичлар системаси. Ветеринария фаолиятининг объектларининг хилма-хил ветеринария тадбирлари воситасининг кўп қарорлиги ветеринария мутаҳасислари меҳнат сарфининг самарадорлигини аниқлаш молларнинг тури касалликларига қарши курашиш ёки бу воситаларини кўйида методлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқлигини белгилаш имконини беради. У махсус иқтисодий кўрсаткичлар самарасини барпо этиш зарурлигини ифодалайди.
Молларни касалланиши, нобуд бўлишининг чорвачилик моҳиятлари тафовутининг олдини олишга йўналтирилган олдини олиш имкониятларини ва даволаш тадбирлари самарадорлигининг иқтисодий таърифи учун қўйидаги кўрсаткичлар системаси мавжуд амалдаги ва ветеринария тадбирларини ўтказиш натижасида олинадиган иқтисодий самара бир сумлик софт харажатнинг самарадорлиги капитал маблағларнинг узининг қоплами ялпи индекси; ветеринария мутаҳасисларининг меҳнатининг унумдорлиги оширишга ҳизмат қилувчи унумдорлиги бўлиб ҳисобланади.
Иқтисодий зарар-деганда чорвачиликда молларнинг касалликлари шартланган ва пул шаклидаифодаланган талофотлар тушинилади.
Моллар касалликларини иқтисодий зарарнинг турли ҳайвонларни хилларини, ўлимдан мажбурий сўйилишдан молларни мажбурий йўқ қилишдан кўрилган зарар; моллар мақсулдорлиги ва қиймати пасайишидан маҳсулот сифати пасайиши бузулган.
Зарар моллар касалланиши келтирган иқтисодий зарар чорвачилик маҳсулотлари давр оладиган давлат харид корхоналари бўйича ҳисоб-китоб қилинишини анча узоқ давр 5-10 йил учун бахоланади, қиёслана нархлардан фойдаланилади.
Олди олинган зарар ветеринария тадбирларини амалга оширишнинг иқтисодий натижаси бўлиб, у тадбирларни тезкор, комплекс ўтказиш, ветеринариядаги фойдаланиладиган янги, янада замонавий метод вауларни қулланилишини ҳисобга мақсулотнинг мумкин қилган талофотлари олдини олиш миқдорини ҳарактерлайди.
Ўлишдан сақлаб қолинган мол қиймати ва моллар касалланишининг олдини олиш уларнинг соғайиш муддатларини қисқартириши натижасида шундан маҳсулот сифатини пасайиши ва унинг бузулишига йўл қўймаслик ҳисобида сақлаб қолинган маҳсулот қиймати ҳам олди олинган зарарда киритилади.
Ветеринария тадбирларини ўтказиш сартлари- уларни амалга ошириш билан боғлиқ барча ҳаражатларнинг яхши ветеринария мутаҳасисларининг меҳнатига ҳақ тўлаш. Дори-дармонлар, дезенфекция воситалари, био- препаратлар, боғлаш материаллари, воситалари тиклаш ишлатиш, бинолардан, машиналардан фойдаланиш, иншоатларининг ветеринария санитария маҳсулотларни зарарсизлантириш ва бошқа сарф ҳаражатлар.
Ветеринария самарадорлиги деганда чорвачиликда олди олинган зарар суммаси маҳсулот миқдорини кўпайтириш қўшимча олинган қиймат тадбирларни ўтказишга янги воситалар ва методларни қўллаш натижасида меҳнат ҳамда моддий чиқимларни тежашни ва ишлаб чиқаришнинг тугаллаш тармоқларида тежамкорлик тушунилади. Ветеринария тадбирларининг иқтисодий самарадорлиги қўйида кўрсаткичлардан ташкил топади.
Моллар ўлиши уларни мажбуран сўйилиши, йўқ қилинишини камайтириш ёки тўхтатиш натижасида олди олинган зарар; маҳсулот ва тирик вазн нобудкорликларни қисқартириш чорва насли қиймати; мол маҳсулоти ва ҳом ашёси сифатининг пасайишига йўл қўймаслик, нобудгарчиликнинг камайишини ва шу ҳайвонлар бекор туришига йўл қўймаслик.
Ротсеонал фойдаланиш, янада самарали воиталар, препаратлар, методларидан фойдаланиш ҳисобига ипзотияга қарши ветеринария-санитария даволаш профилактикаси тадбирлари учун кетган моддий ва меҳнат ресурсларини танлаш. Масаласини кўпайтириш хисобида қўшимча олинган мол маҳсулдорлиги ва хом ашёларнинг қиймати маҳсулот сифатини ҳисобга олишдан қушимча қиймат; комплекс ветеринария тадбирларини амалга ошириш натижасида ишлаб чиқаришнинг турдош тармоқларида эришилганини тежаш.
Моллар касаллигини олдини олиш ва уларга барҳам бериш натижасида соғлиқни сақлашда ҳамда атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида барпо этилган иқтисод.
Ветеринария тадбирларининг иқтисодий самарадорлиги айрим вилоят, туман, хўжалик ичра жумхурият мамалакат миқиёсида аниқланади. Хўжалик тармоқ ва ҳалқ хўжалиги бўйича иқтисодий самара фарқланади. Бўйича иқтисодий самара битта ёки кўпроқ хўжаликларда ҳисобланади. Тармоқ бўйича иқтисодий самара тармоқ миқиёсидаги олинган самара натижасидир. Икки ва ундан кўпроқ тармоқларда олинадиган самаралари йиғиндиси ҳалқ хўжалиги бўйича иқтисодий самара дейилади.
Иқтисодий ҳисоб китобларнинг вазифасига боғлиқ холда фарз қилувчи, қутловчи, ривожлантирувчи ва амалдаги иқтисодий самара аниқланади. Фарз қилинувчи иқтисодий самара ветеринария тадбирлари буйича илмий тадқиқотларни ривожлантириш бўйича фойдаланилади. Кутилувчи иқтисодий самара якунланган илмий тадқиқот ишларида давр илмий тавсиялари иқтисодий асослаш учун ҳисобланади.
Режалаштирилган иқтисодий самара-янги ветеринария тадбирларини жорий этилишининг беш йиллик ва йилик режаларни ишлаб чиқиш самараси билан аниқланади. Олинадиган иқтисодий самара вилоят, туман, хўжалик ичра жумхурияти ва молиявий ва ветеринария тадбирлари утказиш натижалари бўйича белгиланади. Бир сумлик чиқимнинг иқтисодий самара ветеринария тадбирларини амалга оширишида сарфланган ветеринария мутаҳасисларининг меҳнатлари унумланишини шунингдек мана шу мақсадлар учун фойдаланилган модддий пул сарфларини ҳарактерлайди.
Ветеринария мутаҳасислари меҳнатнинг унумдорлиги деганда улар имконияти самарадорлиги даражаси тушинилади у иш вақти берилиш ёки иш ҳажмини берилганда сарфланган иш вақт миқдорини бажарилган иш ҳажми билан белгиланади.
Ветеринария тадбирлари самарадорлигнинг шаклланган индекси турли хўжаликлардаги тадбирларнинг самарадорлик даражасини, молларни касалланишини олдини олиш ва уларни даволашусуллари турли методлар ва вазифаларининг самарадорлик даражаси шунингдек ветеринария тадбирларининг йиллар бўйича иқтисодий самарадорлигини ҳарактерлайдиган умумлаштирирувчи статистика кўрсаткичларидир.
Моллар касаллликлар етказадиган иқтисодий зарар ва уни ҳисоблаб чиқиш методлари. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг касалликлари турли кўринишда иқтисодий зарар етказади. Кўпгина юқумли ва юқумсиз касалликларда улар юз буради, кўпинча даволаш воситалар йўқлиги сабали ёки касаллик тарқалишини тўҳтатиш мақсадида мажбуран сўйиш ва молларни йўқ қилишни зарурияти пайдо бўлади.
Мол сўйиш ва уни мажбуран йўқ қилиниши сўйилиши келадиган иқтисодий зарар харид корхоналардаги қийматини ёки наслдор чорва нарҳидги қиймати билан сўйиш маҳсулотларини риолизация қилишни ёки уни жасадлардан фойдаланишда олинган пул уртасидаги тафовут тарзда хисоб-китоб қилинади.
Ёки хайвонларни улиши уларни мажбуран суйишда иқтисодий тасуротлар бу ҳайвонларнинг харид нархлардан қийматдаги қийматида қўпроқ бўлади. Гунг олиши ва ем ҳайвонларни парваришлашга анча меҳнат ва моддий ресурслар сарфланади. Шу муносабат билан қишлоқ хўжалик ёки хўжаликлар учун мажбурий сўйиш ёки йўқ қилиш бузоқларни қирувчиларни иқтисодий зарари йуқ қилишни камайтиради. Хисобга олинган ҳолда белгиланади.