Ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Вилоятдаги мавжуд мева-сабзавотчилик ер майдони, гектар	Кластерга бириктирилган ер майдони, гектар			Кластерда, гектар		Шундан:
Мавжуд ер майдонига нисбатан қамраб олиш даражаси, фоиз
						Фермер хўжаликларида
		сони		ер майдони, гектар
2020 йил	2021 йил	2020 йил	2021 йил	2020 йил		2021 йил	2020 йил		2021 йил	2020 йил	2021 йил	2020 йил	2021 йил	2020 йил	2021 йил
1	Қорақалпоғистон Республикаси	10	12	14767	15855	5652		7015	2739		3629	387	388	2913	3387	38%	44%
2	Андижон	16	14	34657	33716	12182		11250	1530		1395	1404	1312	10652	9854	35%	33%
3	Бухоро	5	6	10213	12022	2738		3897	1003		1892	136	215	1735	2005	27%	32%
4	Жиззах	12	11	28823	26013	15237		11619	5037		5507	1138	796	10200	6112	53%	45%
5	Қашқадарё	6	8	18085	24499	3688		3528	663		605	353	282	3025	2923	20%	14%
6	Навоий	7	7	8811	8811	3053		3313	925		1185	105	105	2128	2128	35%	38%
7	Наманган	13	13	39030	75139	14774		17412	4330		3352	1170	1122	10443	14060	38%	23%
8	Самарқанд	13	13	41289	50268	21581		21240	2940		2730	2573	2617	18640	18510	52%	42%
9	Сурхондарё	13	16	18426	26397	6047		6825	1740		1973	385	438	4307	4853	33%	26%
10	Сирдарё	5	6	6412	9546	1820		2853	1480		2723	86	111	340	130	28%	30%
11	Тошкент	24	16	57053	45929	15131		10152	6039		3612	809	504	9093	6540	27%	22%
12	Фарғона	20	19	26144	26144	12541		11478	2060		1733	1262	1319	10481	9745	48%	44%
13	Хоразм	3	5	2543	6301	1580		1903	14		369	225	92	1566	1533	62%	30%
Республика бўйича жами:		147	146	306253	360640	116024		112484	30500		30705	10033	9301	85524	81779	38%	31%

Қишлоқ хўжалиги ривожланишнинг ҳозирги даражасида кластерларни ташкил этиш ва самарали фаолиятини йўлга қўйиш, қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг инновацион механизмларидан бири сифатида, бу фаолият давлат томонидан қўллаб-қувватланиб келинмоқда. Кластер усулини қўллаш орқали қишлоқ хўжалиги корхоналари ва хўжаликлари фаолияти оптималлаштирилади.
Бугунги кунда иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва уни модернизация қилишда, стратегик муҳим роль ўйнайдиган инновацион лойиҳаларни амалга ошириб, ишлаб чиқариш инфратузилмасини шакллантириш, қишлоқ хўжалигини жадал ривожлантириш, хусусан унинг самарадорлик даражаси бўйича етакчи мамлакатлар қаторига чиқариш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг рақобатдошлилик даражасини ошириш орқали экспортбоп маҳсулотлар етиштириш бугунги кундаги долзарб вазифалардан биридир.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармонида иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришга катта эътибор қаратилади. Мамлакатимиз бўйича биргина 2016 йилда 650 миллион долларлик мева-сабзавот экспорт қилинмай қолиб кетди. Бу йўналишдаги ҳолат ва сабабларни атрофлича таҳлил қилиб, аниқ таклифлар киритиш мамлакатимизда мева-сабзавот етиштириш ва уларни сақлашга аҳамият қаратиш зарурлиги белгиланди. Кластерлаш натижасида ҳар бир хўжалик субъектларида фаолият самарадорлигига эришиш билан бир қаторда ҳудудларнинг ривожланиши ҳам таъминланади. Қишлоқ хўжалиги соҳасида ташкил этилаётган кластерлар бошқа соҳаларда ташкил этилган кластерлардан фарқ қилади. Мева-сабзавотчилик кластерларини ташкил этиш ва уларни самарадорлигини ошириш орқали ижобий натижаларга эришиш имкони яратилади.
2.1.4-жадвал
Республикада мева-сабзавотчилик кластерлари томонидан 2020-2021 йилларда етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари тўғрисидаги маълумот¹

№	Вилоятлар	Етиштирилган маҳсулот хажми, тонна			Ички бозорга сотилган маҳсулот хажми, тонна			Қайта ишланган маҳсулот хажми, тонна			Экспорт қилинган маҳсулот хажми, тонна
		2020 йил	2021 йил	2020 йил		2021 йил	2020 йил		2021 йил	2020 йил		2021 йил
1	Қорақалпоғистон Республикаси	15602	5724	2600		299	200		4560	12802		865
2	Андижон	236442	239697	202736		184501	6101		19304	27606		35891
3	Бухоро	20300	26402	1300		13189	12700		7293	5450		5920
4	Жиззах	42570	82578	29141		70075	1924		9200	1712		3303
5	Қашқадарё	11390	12297	1655		6523	4120		4305	5615		1468
6	Навоий	16536	18479	8930		12645	5546		2943	2060		2890
7	Наманган	142019	53372	42412		5675	92642		36231	6965		11466
8	Самарқанд	317699	144503	68338		10599	199105		45000	50257		88904
9	Сурхондарё	16506	28212	5996		374	630		2130	9880		25708
10	Сирдарё	38717	3090	16198		0	8141		0	14378		3090
11	Тошкент	206722	119003	85640		70094	78042		8523	43040		40387
12	Фарғона	170714	159851	99636		118909	19755		8366	51323		32576
13	Хоразм	26800	20389	1900		6111	13800		5126	11080		9152
Республика бўйича жами:		1262017	913596	566481		498995	442706		152982	242167		261619

Жадвал маълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак, мева-сабзавотчилик кластерлари томонидан 2021 йилда 913596 минг тонна маҳсулот етиштирилган бўлса, 2020 йилда эса 2021 йилга нисбатан 0,72 % га ошган. Бунинг асосий сабаби дунё бўйича пандемия шароитида ишлаб чиқаришнинг салмоғининг пасайиши таъсир кўрсатди. Ички бозорга сотилган маҳсулот ҳажми бўйича 2021 йилда 498995 тоннани, 2020 йилда 566481 тоннани (0,88%) ташкил этган. 2021 йилда қайта ишланган маҳсулотлар ҳажми бўйича 152982 тоннани, 2020 йилда эса, 442706 тоннани (2,8 %) ташкил этган. Мева-сабзавот экспорти бўйича 2021 йилда 261619 минг тонна, 2020 йилда 242167 минг тоннани ташкил этган. 2021 йилда 2020 йилга нисбатан 1,08 % га кўпроқ маҳсулот экспорт қилинган.
Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, мева-сабзавотчилик кластерларини шакллантириш, улар фаолиятини ташкил этиш ва режалаштириш ҳамда экспорт салоҳиятини кенгайтириш, самарали фаолиятини амалга ошириш учун бир қатор муҳим вазифаларни белгилаб олишимиз лозим. Бу вазифалар қуйидагилардан иборатдир:
-мева-сабзавотчилик тармоғида кластерларни ташкил этиш тамойилларини ишлаб чиқиш;
-мева-сабзавот кластерларининг ташкилий тузилмасини ва ишлаб чиқариш тузилмасини яратиш ва такомиллаштириш;
-мева-сабзавотчилик кластерларининг ҳар бир субъектларига умумий мақсаддан келиб чиқиб мақсадларни шакллантириш ва вазифаларни белгилаш;
-мева-сабзавотчилик кластерларида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг таннархи паст бўлишини таъминлаш ҳамда уларнинг рақобатбардошлилик даражасини ошириш;
-янги ташкил этиладиган мева-сабзавотчилик кластерларининг иқтисодий кўрсаткичлар тизимини шакллантириш, уларни самарали бўлишини таъминлаш;
-мева-сабзавотчилик кластерларида меҳнат унумдорлигини юксалтириб бориш, молявий фондлар самарасини юксалтириш, фойда ва рентабеллик даражасини орттиришга эришиш.
Иқтисодий ислоҳотларнинг олиб борилишини Бухоро вилояти мисолида кўриб чиқадиган бўлсак, вилоятнинг қишлоқ хўжалигидаги улуши мамлактимиз ЯИМда муҳим аҳамият касб этади. Статистик маълумотларга кўра, вилоятда 2021 йилда қишлоқ, ўрмон ва балиқчилик хўжалиги маҳсулот (хизматлар)ларининг умумий ҳажми 29150,0 млрд.сўмни ёки 2020 йилга нисбатан 103,7 фоизни, шу жумладан ялпи деҳқончилик маҳсулотлари ҳажми 14000,4 млрд.сўмни (101,7 фоиз), ялпи чорвачилик маҳсулотлари ҳажми
14 357,9 млрд.сўмни (104,5 фоиз), қишлоқ хўжалигида кўрсатилган хизматлар ҳажми 433,2 млрд. сўмни (132,6 фоиз), балиқчилик хўжаликларида 203,2 млрд. сўмни (160,3 фоиз), овчилик хўжалигида 2,1 млрд.сўмни (101,8 фоиз), ўрмончилик хўжаликларида 153,2 млрд.сўмни (101,1 фоиз) ташкил қилди.¹
Вилоят бўйича етиштирилган мева-сабзавот маҳсулотларининг асосий қисми мавсумнинг ўзида истеъмол учун етказилган бўлса, қолган қисми экпортга йўналтирилган. Бу эса, вилоятда маҳсулотни сақлаш ва қайта ишлаш орқали йил давомида узлуксиз етказиб беришга зарурат мавжудлигини кўрсатади. Вилоятда 2021 йилда ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг умумий ҳажмида деҳқончилик маҳсулотларининг улуши 49,4 фоизни ташкил килди. Барча тоифадаги хўжаликлар 2021 йилда
236966 гектар майдонда деҳқончилик билан шуғулланиб, шундан жами дон 72966 гектарни, шу жумладан, бошоқли дон 70945 гектарни, шундан буғдой 70763 гектарни, маккажўхори дон учун 826 гектарни, дуккакли дон екинлари 899 гектарни, техник экинлар жами 102024 гектарни, шу жумладан, ғўза майдони 100192 гектар, мойли экинлар 1496 гектар, картошка 6466 гектарни, сабзавотлар жами 19627 гектарни, полиз 4251 гектарни, сабзавот экини уруғзорлари 78 гектарни, озуқа экинлари 31554 гектарни, бундан ташқари мевалар ва резаворлар майдони 15015 гектарни ҳамда токзорлар 9202 гектарни ташкил этмоқда.
Вилоятда мева ва резаворлар етиштиришда асосий улуш фермер хўжаликлари ҳиссасига, сабзавот етишитириш бўйича эса деҳқон хўжаликларининг улуши юқорироқ ҳисобланади. (2.1.4-расм)