Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Ҳиндуийликнинг таълимоти ва маросимлари
- 103 -

---

қабул қ и л и ш и ва б о ш қа ж иҳатлари б и лан ундан ф а р қ қи л - 
ган. Ш у б о и с , ҳақди р ави ш д а, ҳ и н д у и й л и к «ҳинд турм уш
тарзи» д еб аталади.
Я нги д и н мазм уни ва м оҳияти ж иҳатидан н и \о я тд а кен г- 
лиги ва м ослаш увчанлиги би лан аж рали б турган. Ундан тур­
ли та б а қ а ваки л л ари ўзл ари н и қ и зи қти р у вч и м уам м оларга 
ж авоб топганлар. У нинг н егизида д и н и й ти лсим отлар, ф а л ­
саф и й м улоҳазалар, йога ф ал саф аси ва ам алиёти, ибтидоий 
д и н и й қараш лар, д и н и й хуроф отлар ва ирим лар ўзаро қўш и - 
ли б кетган. Зер о , мураккаб ф ал саф и й қараш лар ф ақат уни 
т у ш у н и б , ў р га н а д и га н д и н д о р л а р учун с а к д а н и б қ о л га н . 
А ҳолининг ўрта ва қуйи табақа ваки л л ар и асрлар давом и да 
сақп ан и б қолган, содда ва туш унарли қадим ий м аросим ва 
ан ъаналарга эъти қод қи л и ш н и давом этгирганлар.
Ҳ и н д у и й л и к та ъ л и м о ти н и н г к е н гл и ги , р а н г-б ар ан гл и ги
сабабли сан ск р и т тк лц ц а ёзилган ведалар, брахм анлар м атн ­
лари ва упан и ш адалар муқаддас б и т и к си ф ати да қабул қ и л и н - 
ган. Ҳ и н д у и й л и к н и н г эн г қэдим ги муқаддас битиги — Веда­
лар (с а н с к р и т ти л и д а — б и л и м д еган м аъ н он и ан гл атади ) 
м илоддан аввалги II м и н г й и л л и к н и н г ўрталаридан м и ло д ­
дан аввалги I м инг й и л л и кн и н г ўрталаригача ш еърий услуб- 
да ёзи л ган д и н и й -ад аб и й ёдгорлик. У нга худоларга м адҳия- 
лар а й ти ш , аф сун ва ж одулар, и б одатлар ва қурбон ли клар 
қ и л и ш та р т и б и каб и л ар к и р и т и л г а н . В ед ал ар н и н г ҳ аж м и
жуда катталиги сабабли тўрт тўплам (сам хитлар)га бўлинган. 
В едалар м а т н и н и н г м азм у н и н и ту ш у н и ш жуда қ и й и н л и ги
сабабли муқаддас ёзувларни та ф с и р қилувчи тўплам ведан - 
галар (вед ач ар н и н г қисм и) яр ати л ган .
Б пахм анлар матнлари ҳам ҳ и н д у и зм н и н г муқаддас б и ти к - 
лари дан б и р и сиф атида қабул қ и л и н ган . Брахманлар м атни 
касталар тузу м и н и н г ш акл л ан и ш и давр и д а ведаларни ш арҳ- 
лаш га б аги ш лан ган д и н и й трактат си ф ати да яратилган. Уш бу 
муқаддас б и ти к м азм унан б р ах м ан л ар н и н г ж ам иятдаги раҳ- 
бар ли к м авқеи н и мустаҳкамлаш га хи зм ат қилган.
Д и н и й т а ъ л и м о т н и н г м уҳи м м а н б а л а р и д а н я н а б и р и
у п а н и ш а д а л а р (с а н с к р и т ти л и д а — си р л и таъ ли м о т д е ган
м аъ н они англатади) бўлиб, д и н и й -ф а л с а ф и й асарлар тўп л а-
104 -

---

м и ҳисобланади. У нда ведалар ш арҳланган, дун ён и н г пайдо 
б ў л и ш и , м атер и я ва руҳ н и н г м у н о саб атл ар и , х уд о л ар н и н г 
м о ҳ и яти к а б и м асал ал ар таҳли л қ и л и н ган . У п ан и ш ад ал ар
м атн и Ҳ и н д и с т о н д а ги б о ш қ а м уқаддас б и ти к л ар с и н г а р и
жуда узоқ ва қ г давом и да тўпланган. У н и н г эн г қадимги қи см и
м илоддан авв ал ги V III—VI асрларда яратилган. М а тн и н и н г 
а й р и м қисм лари ёзи лган вақг м илодий йил ҳисоби б о ш л а н ­
ган тар и хи й д авр л арга тўғри келади.
М уқдодас ёзувлар м атни асрлар давом ида тўлди ри б б о - 
ри л ган ли ги сабаб л и уларн и ўрганиш да тил ва у р ф -од атл ар
би л ан б о ғл и қ қ и й и н ч и л и к л ар вужудга келиш и м уқаррар эди. 
М азкур м уам м оларни ҳал қи ли ш м ақсадида муқаддас ёзув- 
л а р н и ў р ган и ш га кўм аклаш увчи қўш и м ча ад аб и ётл ар я р а ­
ти л ган . У лардан б и р и
сутралар
д еб аталади. С утралар д и н и й
т а ъ л и м о т н и н г ж уда қ и с қ а б а ён и б ў л к б , а в л о д д ан -а в л о д га
о ғзаки тарзда ўтиб келган. У нинг м азм унини таж рибали усгоз- 
н и н г ёр д ам и си з ту ш ун и ш жуда қи й и н бўлган. С утраларн и н г 
асоси й қисм и д и н и й м ароси м ларга бағиш ланган. Ш у н и н г­
д ек, уларда ҳукм рон кастал ар н и н г яш аш қоидалари ва кун ­
д а л и к д и н и й м аж буриятлар баён қилинган.
М уқаддас б и ти к л ар н и ўрганиш га кўм аклаш увчи сутралар 
б и лан бирга, ўқув м атнлар ҳисобланувчи 
шастралар
ҳам ву­
ж удга келган. Ш а ст р ал а р ш еъ р и й услубда ёзи л ган бўл и б, 
д и н и й таъ л и м о тн и н г ту р л и соҳаларидан билим беради. У лар 
орасида эн г маш ҳури ахл о қ қоидаларига бағиш ланган «М ану 
қонунлари» (М а н а в а -д х а р м а -ш астра) ҳисобланади.
Ҳ и н д уи й л и кн и н г муқаддас ёзувлари сифатида «М аҳобхо- 
рат» ва «Рамаяна» достонлари ҳам қабул қилинган. «М аҳобхо- 
рат» д о с т о н и н и н г м атн л ари н и тўп лаш м илоддан аввалги I 
м инг йилликнинг бош ларига тўғри келади ва бу ж араён б и р
ярим м инг йил давом этган. Д остон н и н г дастлаб \и н д у и й л и к
таълим оти билан \е ч қандай алоқаси йўқ эди, леки н руҳоний 
брахм анлар унинг м атнига д и н и й мазмундаги кўплаб лавҳа- 
ларн и ки р итганликлари туф айли у д и н и й қонунларни ўрга- 
тувчи 
асар — дхарм а-ш астрига айлантирилган.
Ҳ и
1
и у и й л и к н ь ч г м уқаддас б и ти к л ар и н и ўрган и ш о р қ э - 
и унинг куп худоликка асосланган таъ ли м от экан л и ги тўғри-
105 -

---

сида хулосага келиш м ум кин. Ҳ индуизм да худоларга си ғи - 
н и ш н и н г ўзига хос ж иҳатлари мавжуд. Бу борада, эн г авва­
ло, худоларга қурбонлик ибодат қи л и ш н и н г б ош қа турлари 
билан ал м аш ти р и л ган л и ги н и қайд этиш лози м . Л ек и н қон 
ч и қар и б қ у р б о н л и к ки л и ш м ароси м и бутунлай й ў қ бўлиб 
кетм аган. Ш унингдек, д и н дорларга ўз эътиқоди ва м анф аат- 
ларнга к ў ра, қайси худога си ғи н и ш н и мустақил тан л аш э р ­
кинлиги берилган. И бодатхоналарда ва д и н и й м ароси м лар­
ни б аж ар и ш учун аж ратилган бош қа ж ойларда одам, ярим
олам ва я р и м \ай в о н қи ёф асида тасвирланган худоларнинг 
\а й к а л л а р и н и қўйиш \а м д а уларга си ғи н и ш кен г ёйилган.
Ҳ индуийликда бош худолар сифатида Брахма, Виш ну ва 
Ш ива қабуя қилинган. Улар турли соҳаларга ихтисослаш ган 
ва б и р -б и р и н и тулдиради. Бош худоларнинг бири н чи си — я р а­
тувчи худо Брахма. У олий ибтидоий борлиқ ва абадийлик- 
нннг бирлигидан ўткинчи ва ранг-баранг дунё, н ы 'и очам ва 
уидаги м авжудотларни яратган. Ҳ инлуийлик таълим отида лин- 
дорлар Брахма яратган дунёдан чиқиб кетиб, нирванага эри ­
ш иш га интилади, яъни у ҳипдуийларнинг мақсадига қарама- 
қарш и бўлган вазиф ани бажарган. Ш у боис