Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Назорат учун саволлар ва топширицлар
1. Зар д уш ти й л и кн и н г вужудга қел и ш и сабаблари н и м а­
лардан иборат?
2. А весто матни н еч а қисм дан иборат ва уларн и н г м азм у­
н и н и туш унтиринг?
3. А вестонинг илм ий аҳам и яти н и туш унтириб беринг.
4. Н и м а сабабдан зард уш ти й ли к яккахудоли к д и н и ҳисоб- 
л ан ад и ?
5. Я х ш и л и к ва ё м о н л и к ўртасидаги кураш да и нсон қандай 
ўри н н и эгаллайди?
6. Н и м а сабабдан зардуш тийлар баъзи м анбаларда оташ - 
парастлар деб аталади?
7. З ар д уш ти й л и кн и н г исломга- таъсирини- цандай.;исбот^ 
л аш мумкин?
8. Зардуш тийлар қандай д и н и й м ароси м ларн и баж арган- 
лар?
89 -

---

5-мавзу
БУДДАВИЙЛИК ВА ҲИНДУИЗМ: ДУНЁҚАРАШ, 
ИЖГИМОИЙ АСОСЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ
Буддавийликнинг моҳияти ва хусусиятлари
Ж аҳон ц и ви лизацияси н и н г кддимги м арказларидан бири 
булган Ҳ индистонда милоддан аввалги VI асрда буддавийлик 
(сан скри т тилида 
buddha —
осойиш таликка ва буюк ҳақиқатга 
эриш ган деган маъноларни англатади) д ини юзага келган. Я нги 
д и н и й таълим отнинг вужудга келиш и турли сабаблар билан 
б о ғл и қ бўлган. М илоддан аввалги VI асрда ўнлаб майда кн яз- 
ли кл ар га бўлиниб кетган Ҳ индистонда давлат ҳоки м и яти н и
м арказлаш тириш га ҳаракатлар кучайган. Ҳ и н д к т о н ж ам и я­
ти н и н г жуда кўп касталар (португал тилида 
casta
— ирқ, уруғ, 
табақа)га бўлиниб кетиш ига сабабчи бўлган брахм анизм бун­
дай ж араёнларни рағбатлантирмаган. Ш у боис б и р-б и ри д ан
сунъий равиш да ажратиб таш ланган касталар ни (Ҳ индистон- 
д а варна деб аталади) умумий м ақсад атроф ида б и рл аш ти - 
риш га туртки берувчи мафкурага зарурат туғилган.
М и л о д д а н а в в а л г и II м и н г й и л л и к н и н г ў р т а л а р и д а
Ҳ и н д и сто н н и н г Ш им олий ва М арказий қи см и н и боси б о л ­
ган о р и й қаб илаларининг д и н и й эътиқоди ва м аҳаллий қаби- 
л алар д и н л ар и н и н г си н тези натиж асида вужудга келган брах­
м ан и зм ҳинд ж ам и яти н и н г касталарга б ў л и н и ш и н и муқад- 
д а с л а ш т и р и ш и б и л ан б и р га , д и н и й т а ъ л и м о т н и н г т и л с и - 
м о тл ар и н и , ҳукм рон брахм анлардан таш қари б о ш қ а ка ста- 
л а р н и та н и ш т и р и ш н и истам аган. Д ав латч и л и к р и во ж л ан и - 
ш и н и н г и л к б осқи чл ар и д а бундай ҳолат ҳеч ки м н и аж аб- 
л а н ти р м ага н б ўлса-да, к е й и н ч ал и к давл ат ҳ о к и м и я ти ти м - 
сол и да ўз қўлида куч ва моддий бой ли кларн и гўплаган таба- 
қал ар (к ш атр и ял ар ва б о ш қал ар ) д и н и й ти л с и м о тл а р таф - 
си л о ти , илоҳий ҳақиқатга эр и ш и ш , ҳаёт ва ўлим м уам м о­
лари би л ан бевосита тан и ш и ш га қи зи қа бош лаган лар.
М илоддан аввалги I м инг й и л л и кн и н г б и р и н ч и ярм ида 
Ҳ и н д и сто н д а турли таб ақаларн и н г ди н и й таъ ли м отн и ўрга-
- 90 -

---

н иш га и н ти л и ш л а р и н и н г кучлилиги ўш а д аврда м аън ави й
м ад а н и я тн и н г ю к сак д ар аж ад а р и во ж л ан ган л и ги д ан д а л о ­
лат беради.
Б уддавийликка тарихи й ш ахс, кш атри я кастаси н и н г ва­
кили Сиддихартха Гаутама (гаутама сўзи уруғнинг ном идан 
о л и н ган ) асо с солган. У Ш и м о л и й Ҳ и н д и стон д аги Ш акья 
к н я зл и ги н и н г ш аҳзодаси бўлган. Д и н и й р и воятл арга кўра, 
Сиддихартханинг онаси илоҳий равиш да унга ҳом иладор була­
ди (о н аси н и н г туш ида б и қи н и га фил кириб кетади, ф ар зан ­
дини \а м б и қинидан туғади). Бола туғилганидан кейин онаси 
ваф от этади. Сую кли хотинидан жудо бўлган отаси Сиддихарт­
ха М удсхадана ф арзан д и н и н г тарбиясига жиддий эътибор бе­
ради. Н атижада Сиддихартха Гаутама ўз давр и н и н г ўқим иш ли 
киш илардан бири бўлиб етиш ади. Ўша вақгдаги етук мураб- 
б и й л ар н и н г тарб и яси н и олган ўсмир балоғат ёш и га етгани- 
дан кейин билим ини ян ад а кенгайтириш ва илоҳий \а қ и қ а т - 
ни англаш мақсадида тарки дунё қилади (ўша даврда илоҳий 
ҳақиқатга ф ақат шу йўл билангина эриш иш м умкин деган ғоя 
булган) ва бу давр олти йил давом этади. Бенарес ш аҳри ёнида 
м едитация билан ш уғулланган Сиддихартха Гаутамага кун- 
ларн и н г бирида бую к ҳақиқат аён бўлади ва у буддага ай лан а­
ди. Ш у вақгдан бош лаб у одамлар орасида ўзининг таълимоти 
(Бенарес даъвати)ни тарғиб қила бош лайди.
Сиддихартха Гаутама асос солган буддавийлик. таъ ли м о ­
ти б рахм анизм ақидалари негизида иш лаб ч и қи лган . Бунда, 
а с о са н , р уҳн и н г аб ад и й л и ги ва тан ад ан тан ага кўчи ш и — 
сан сара, унинг б и р танад ан бош қаси га кўчиш и — карм а ва 
к арм ан и н г қандай бўлиш и ки ш и н и н г \а ё т йўли, яън и дхар- 
мага боғлиқлиги каби таълим отлар қабул қилинган.
Буддавийлик таълим отига б и н о ан , чексиз қай та туғилиш - 
лар занж ири (сан сара)ни у зи б та ш л а ш и м умкин. С ан сара зан- 
ж иридан ч иқиб кетиш ҳар бир д и н д ор н и н г туб м ақсади були­
ши керак.
Б у д д а в и й л и к б р а х м а н и зм т а ъ л и м о т и н и н г а с о с л а р и н и
қабул қилиш и билан бирга, унга мухолиф д и н ҳам бўлган. 
Б и р и н ч и навбатда, б у д д ави й л и к б р ах м ан и зм га хос бўлган 
б о й л и к , ҳо ки м и ят ва ҳаётий лаззатларга ин ти ли ш лардан воз
91 -

---

кеч и б, ул ардан халос б ў л и ш н и н г ўртача йўлини та н л а га н . 
Б ой л и к, ҳаётий лаззатларга хирс қўй и ш кабил ар ту б а н л и к
ва м аъ н а в и й б у зи л и ш ларга о л и б кел ад и , у н и н г а н ти п о д и
ж ай н и зм н и н г ихтиёрий зоҳи дли к ғояси ҳам и н с о н и й л и к ру- 
ҳига м уносиб эм ас деб ҳисобланган. Брахманизм да руҳн и н г 
кўчиш ини ф ақ ат брахм анлар тўхтатиш и м ум кинлиги т ў ф и -
сидаги ақи д а қабул қили н ган .
Б уддавийликда к и ш и н и н г қай си табақага м ансуб б ўл и - 
ш идан қатьи назар, илоҳий ҳақиқатга эр и ш и ш и м у м к и н л и ­
ги қайд этилган. Ш унингдек, илоҳий ҳақиқатга индивидуал 
асосда эр и ш и ш йўли қабул қилинган. Индивидуал халос бўлиш
йўли о д ам л арн и н г ўз тақд и р и н и ўзгартириш и м ум ки н ли ги га 
и ш о н ч и н и мустаҳкам лайди, и н д и ви д н и н г ички д у н ёси н и ди н
талаблари асосида таком иллаиггириш га и м ко н и ят яратади.
Б р ах м ан и зм ж а м и я тн и н г кастал ар га б ў л и н и ш и н и худо 
б елгилаган қонун дараж асига кўтарган бўлса, б у м а в ч й л и к - 
да к и ш и л ар н и н г табақавий тен гси зл и ги инкор этилган. Ҳ ар 
бир и н сон (ти р и к ж он)да м утлақ руҳнинг бир зарраси му- 
ж ассам л аш ган л и ги сабабли худо олди да тен г ҳи соб лан ган . 
Б уддавийликдаги о д ам л арн и н г худо олдида тенглиги гояси
у н и н г кей и н ч ал и к жаҳон д и н и дараж асига кўтарилиш и учун 
ш ар т-ш арои т яратган.
Будда таълим оти қуйидаги тўртга буюк ҳақиқатга а с о сл а­
нади:
1) ҳаёт изтироблардан иборат;
2) и зтироб ларнинг м анбаи — эҳтирос ва истакларга тўла 
ҳаёт;
3) и зти р об л ар д ан н и р ва н а га (с а н с к р и т ти л и д ан сўзм а- 
сўз тар ж и м аси — ўчиш , сў н и ш д еган м аъ н он и ан гл атад и ) 
эр и ш и ш орқдои халос булиш мумкин;
4) ҳ а қ и қ а тн и англаш ва н и р ва н а га э р и ш и ш н и н г йўли 
мавжуд.
Д и н и й таълим отда ҳаётнинг изтироблардан иборат э к а н ­
лиги қэйд этилади. И зтироблар ки ш и н и доим о таъ қи б к и л а­
ди. О дам лар ўз м анф аати ва эҳтиёж ларини таъм и н лаш учун 
д о и м о тўсикугар ва қи й и н ч и л и кл ар н и енгиб ўтиш га мажбур 
бўлади. М ақсад сари таш лан ган ҳар бир қадам тўхтовсиз ра-
- 92 -

---

виш да я н ги д а н -я н ги изтироблари и вужудга келтиради. К и ш и
и зтироб лард ан халос бўлиш учун эҳ ти ро с ва истакларидан 
воз кечи ш и керак.
Будда изтироблардан халос бўлиш ва нирванага эр и ш и ш - 
нинг с а к к и з б осқичли йулини и ш лаб чиққдн:
1) тўғри эъти қод — ҳаётнинг и зти роблардан иборат э к а н ­
ли ги н и и дрок эти ш , истак ва эҳти росларн и онгли равищ да 
чеклаш ;
2) тўғри йўл — киш и ўз ҳаёт йўлини туғри танлай билиш и;
3) тўғри сўз - и н с о н н и н г гап и с а м и м и й ва ад олатли
б ў л и ш и ;
4) тўғри иш — куч иш латиш га йўл қўйилма<^лиги;
5) тўғри ҳаёт — ти н ч , поки за ва адолатли яш аш ;
6) тўғри ф и кр — инсон ўз ф и к р и н и н г тўғри экан ли ги н и
назорат қили ш и ;
7) тўғри н и я т — ё м о н л и к н и н г ж и с м и м и зд а м уж ассам - 
л аш ган л и ги н и билиш ;
8) тўғри муш оҳада — м едитация ва мушоҳада қи л и ш н и н г 
тўғри усулларини танлаш .
К и ш и бу б о с қ и ч л а р н и б и р и н -к е т и н ўзл аш ти рад и , б и р
босқичдан б ош қаси га ўгиш и би лан иж тим ои й ҳаёт зан ж и р - 
ларидан озо д бўлиб, м аънавий э р к и н л и к к а эри ш ади , н и р ­
ванага яқи н л аш ад и ва м утлақ руҳ (худон ин г ж исм и)га қўш и- 
лиш га тай ёр бўлади.
Б уддавийлик таълим отига кўра, н и р ван а киш и ички д у н ё­
с и н и н г ш у н д ай ҳ о л ати к и , ун д а б а р ч а ҳ и сси ётл ар, \а ё т и й
кўникм алар ва дунёга қи зи қи ш л ар сўнади. Одам ички ўзли- 
гидан ва у орқали яш аш га и н ти л и ш асосида руҳнинг тухтов­
сиз қайта туғи ли ш и н и ҳосил қилувчи сабаблардан халос була­
ди. К и ш и ички эр к и н л и к к а эга бўлади. Бу шундай э р к и н л и к
ва руҳий ҳолатки, унга эри ш ган к и ш и га ҳатто худолар ҳам 
\а в а с б и лан қарайди.
Н и р в ан ага эр и ш и ш йўли жуда м ураккаб бўлиб, та ш қ и
том ондан ёрдам бўлмаса, киш и м устақил равиш да унга э р и - 
ша олм айди. Ш у боис бу йўлни тан л аган киш иларга н и р ва­
нага э р и ш и ш ҳоллтида бўлган, л е к и н ўзи босиб ўтган йўлдан 
кўп р о қ од ам л ар н и н г ўтиш и учун ёр д ам б ери ш га тай ёр ту-
-9 3 -

---

рувчи авл и ёси ф ат одам лар — бодхисатвалар (сан скр и т т и л и ­
да — таб и атан уйготувчи, зи ё берувчи к и ш и деган м аъ н о ­
л ар н и англатади) усто зл и к қилади.
Б у д д ав и й л и к ҳар қан д ай кў р и н и ш д аги к ес к и н л и к л а р га
қарш и бўлганлиги сабабли, ни рван ага эр и ш и ш йўлини т а н ­
лаган ки ш и д ан албатта тарки дунё қ и л и ш н и , ҳаёт қувончла- 
ридан воз кечиб, дунё кезиб ю ри ш н и талаб қилм айди. Т ар- 
кидунёликни тан лаган одамлар одатда ибодатхона ж ам о ал а­
ри — санга га би рл аш и б яш айдилар.
Буддавийликда ибодатхоналар (ҳиндуларда сангалар деб 
аталади) руҳон и й ларн и н г иерархия п р и н ц и п и асосида та ш ­
кил этилм аган ягон а таш ки л оти ва буддави й ли кн и таш в и - 
қот қилувчи м аркази бўлиб қолган. И бодатхоналарда ж ам оа 
аъзоларидан ш ахсий гигиенага амал қи лиш лари би лан б и р ­
га, яш айдиган ж ой л ар и н и н г тоза бўлиш и ҳам талаб к и л и н ­
ган. Э р какл ар сангалари би лан бирга, аёллар са: <
таш кил этилган. А ёллар сан галари кам сонли бўлиб, асосан 
аҳоли пунктларига я қ и н ж ойларда қурилган. Бу ердаги д и ­
н и й м ар о си м л ар н и унга я қ и н турган эр к а к л а р са н гал а р и - 
н и н г руҳонийлари баж арганлар.
И бодатхоналарда руҳонийлар д и н и й м аросим ларни баж а­
риш билан бирга, д и н и й маълумот олганлар, муқдадас ёзув­
лар м атнини кўчирганлар ва бой и ти б борганлар. У ларн и н г 
саъй-ҳаракатлари билан милодий I аср н и н г бош ларида буд­
д авийликнинг муқаддас китоби «Трипитака» (санскрит ти л и ­
да — учта сават деган м аънони англатади) ёзиб тугалланган.
Т р и п и так а уч қи см га (п и такка) б ўли н ад и ва қуй и даги - 
лардан иборат:
— «В иная питака» беш та китобдан тузилган бўлиб, унда 
сан гал ар н и таш кил эти ш п р и н ц и п л ар и , ж ам оага ян ги аъзо- 
ларн и қабул қи л и ш тарти би , р оҳи б ларн и н г турмуш и ва д и н ­
дорлар билан м уносабатлари тартибга соли н ган ;
- «Сутта питака» (сутралар савати ) ҳаж м и бў й и ча э н г
катта қисм бўлиб, д и н и й таъ ли м от м асалаларига б ағи ш лан - 
ган. Б у д ш ва у н и н г ш огирдларига тегиш ли ҳ и к эя л ар , паид- 
насиҳатлар, аф сон ал ар тўп лам и дан иборат п оэм гл ар ва улар­
га берилган ш ар \л ар д ан тузилган;