Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

-
9 4
-

---

— 
«Абхидхамма питака» (дхарма савати) етги та ки тобд ан
и борат бўлиб, унда д и н и й -ф а л са ф и й ва ахлоқий м уам м олар 
баён килинган. У Будда ваҳийлари сиф атида тал қи н к и л и н ­
ган. Л ек и н у д астл аб ки и к к и қисм га нисбатан ан ч а к ей и н
ярати лган ва ай р и м буддави й ли к м азҳабларида муқаддас б и - 
т и к сиф атида тан олинм аган .
Б о ш қа д и н л ар қатори , буддави йлик ҳам оқи м ва м азҳаб- 
ларга бўлинади. Б уддавийликда и кки та асосий о қи м мавжуд. 
Улар қуйидагилардан иборат:
1
) 
ҳинаяна оқими
 
(санскрит тилида 
hinayana
 —
 
ки чи к арава 
деган маънони англатади) халос бўлиш нинг тор йўли бўлиб, 
м азкур йўлни танлаган д и н д о р лар н и н г дунёвий ҳаётдан воз 
кечиш лари ва роҳибликни кабул қи л иш лари талаб килинади. 
Роҳиблар халос бўлиш ва нирванага эри ш и ш н и н г индивидуал 
йўлидан бориб, архатлар (сан скр и тти л и д а. 
arhat
 
— авлиё одам 
деган м аънони англатади) даражасига эриш адилар. Архатлар 
нирванага эриш ган, яъни маънавий поклик ва ҳ ақю р тн и би­
лиш и орқали изтироблардан халос бўлган ҳамда руҳнинг қайта 
туғилиш ини тўхтатган авлиёлардир. Х и н аяна киш и н и н г роҳиб- 
л икни қабул қилмасдан самовий роҳат-фароғатга эри ш и ш и н и
инкор этмайди. Л екин бундай ҳолат вақгинчалик деб ҳисобла- 
нади. Нирванага эриш иш и учун унинг руҳи қайта туғилиб, ро- 
ҳиблик турмуш тарзини к^бул қилиш ига тўғри келади;
2) м аҳаян а (с а н с к р и т -т и л и д а
mahayana- —
катта ар ава, 
б ую к йўл д еган м аъ н о л ар н и ан гл атади ) халос б ў л и ш н и н г 
к ен г йўлидир. М аҳаянада бодхисатванинг (сан скри т тилида
— у н и н г м оҳияти б и л и м д и р деган м аънони англатади) му- 
раббийлигида дунёвий киш и м аънавий поклан и ш коидала- 
рига ам ат қилса, н и рван ага эр и ш и ш и м умкин деган ғоя м ав­
жуд. Бу йўлни тан л аган одам қуйидаги ах л о к қои далари га 
ам ал килиш и лозим :
1) ж о н зод л ар н и ў лди рм асли к;
2) ў ғри ли к к и л м асл и к;
3) зи н о килм аслик;
4) ёлғон гапирм аслик;
5) э ҳ ти р о с л а р ч и қў зғатад и ган и ч и м л и к л а р н и и стеъм ол 
К илм аслик.
- 95 -

---

М аҳаянада ки ш и д ан хулқ-атвор қоидалари ва жуда кўп 
д и н и й м аросим ларни б аж ари ш талаб қи линади. М аҳаян а ар- 
хатлик ғоясини одам ларга хос худби н ли кн и н г б и р кўри н и - 
ш и деб баҳолаб, б од хисатван и н г руҳий м укам м аллик қои да- 
ларига амал қилиш орқчли н ирванага тў л и қ эри ш и ш и мум ­
ки н л и ги н и тарғиб қилади. Бодхисатвалар роҳиблар ёки д ун ё­
вий ки ш иларнинг н ирванага эри ш и ш лари га ёрдам берар экан , 
бундан б и р о н -б и р м ан ф аат кўзламайди. Улар изтироблардан 
халос бўлиб, илоҳий м укам м алли к дараж асига етган ва ру- 
ҳ и н и н г қайта ту ғи л и ш и н и тўхтата олган бўлсапар ҳам , бу 
йўлдан ян а кўпроқ ки ш и л ар н и ўтказиш мақсадида я н а қайта 
ту ғи л авер ад и л ар . Б о д х и са т в а л ар о д ам л ар та р а ф и д а ту р и б , 
у л ар н и н г зи м м асидаги ю м уш ларн и ен ги л л аш ти р и ш , и л ти - 
ж ол ари н и н г баж ари лиш и га кўм аклаш иш каби ғайритабиий 
кучга эга авлиёлар с и ф ати д а улуғланадилар. Ш у н и н г учун 
м аҳаянада д и н и й м ароси м ва урф -одатларга ка ,л г^ ти б о р
б ери лад и .
Буддавийликда кун д али к, даври й ва ки ш и ҳ аёти н и н г му- 
ҳим воқеалари би лан б о ғл и қ б ў л га н м аросим лар мавжуд. К у н ­
д а л и к м ар о си м л арга ҳар ку н и б аж ар и лад и ган и б од ат, р о - 
ҳибларга о зи қ -о вқ ат улаш и ш ва бош қалар киради. Б уддавий- 
лар кундалик ибодатни и кки марта — эрталаб ва кечқурун 
баж арадилар. Э рталабки ва кечқурунги ибодат и бодатхона- 
да, уйда ёки бундай иш учун мос к ел ад и ган б о ш қ а ж о й - 
ларда баж арилади. И б од ат вақги да Будда ҳайкали ё к и ун и н г 
рам зий белгилари олдида муқдддас ёзувлардан с у ф а л а р (с а н ­
с к р и т ти л и д а — и п , к ал ава д еган м аъ н о л ар н и ан гл ат а д и ; 
д и н и й -ф а л с а ф и й т а ъ л и м о тл а р и и н г қисқача б аён и ) и ф о д а- 
ли ўқилади, унга таъзим баж о келтирилади. Будда ҳайкали 
гуллар би л ан безатилади , ш ам ёқи л и б , хушбўй ҳидли иси- 
р и қл ар тутатилади. Гуллар ибодат иш тирокчиларига ҳаётн и н г 
ў згарувчанлиги ни, м уаттар и с и р и қ ҳидлари эса уларга му­
носи б яш аш келаж акдаги ш и рин он л ар н и н г гарови э к а н л и ­
гини эслатиб туради. Ш ам илоҳий ҳақиқатга эр и ш и ш н и н г 
рам зий белгисидир. К ундали к маросим ларга роҳибларга о зи қ - 
о вқ ат улаш иш ҳам киради. Уларга моддий ёрдам б ери ш с а ­
воб ҳисобланади.
- 96 -

---

Даврий м аросим ларга бир ойда икки марта э\ти ёж ларн и
чеклаш м аросим ини мисол келтириш им из мумкин. М аросим 
эътиқоднинг мустаҳкамлигини, интизом ни ва маънавий етук­
л и к д ар аж аси н и си н аш га й ўн алтирилган. Бундай кунларда 
роҳи блар н н ти зо м тўғрисидаги н и зом қоидаларини тарғи б 
қиладилар, бу қоидаларга содиқ экан ли клари н и шахсий \а ё т - 
лари билан нам ойиш этадилар. Руҳонийлар шахсий хизматла­
ри ва савобларини одамлар билан бўлиш иш мақсадида уларга 
сув сепадилар. Одамлар яхш иликларини аждодлари билан ба- 
\а м кўриш мақсадида ерга сув сепадилар.
К и ш и ҳаёти н и н г муҳим воқеалари билан б оғл и қ м аро­
сим ларга туғилган кун, балоғат ёш и , оила қуриш, янги уйга 
кўчиш , ваф от этган кунни н и ш он лаш кабиларни мисол кел­
тириш м ум кин. Бундай м аросим лар р у \о н и й л а р раҳбарлиги- 
да ўтказилади.
Б у д д а в и й л а р н и н г асосий б ай р ам л ар и — янги йил к и р ­
ган, илоҳий ҳ а қ и қ а т аён булган, Будда туғилган ва ваф от 
этган кунлардир. Буддавийликда ян ги йил ки ш и н и н г ш ах­
сий карм асида ўтган йил давомида қандай узгариш лар булган- 
лигини сарҳисоб қи л и ш , покланиш ва янги эзгу м ақсадлар- 
ни реж алаш ти ри ш билан б оғлиқ байрам деб қаралади. Х и н а ­
ян а о қ и м и га м ансуб буддави йлар ян ги йилни ой тақв и м и
ҳисобида ап р ел ь о й и н и н г урталарида ниш онлайдилар. Я нги 
йил б айрам и уч кун давом этади. Б айрам тантан алари да од ам ­
лар Будда ҳ а й к а л и н и сув билан п окл ай д и лар, роҳиблар ва 
оқсоқолларга яхш и тилаклар б и л д и р и б , сув сепадилар. Ро- 
ҳиблар ҳам савоб иш ларини байрам иш тирокчилари ва аж ­
додлари би л ан баҳам кўриш м ақсадида т а н т а н а т р д а и ш ти ­
рок этадилар. Б айрам тантаналари қурғоқчи ли к м авсум ининг 
тугаш и ва ё ги н гар ч и л и кн и н г б ош л ан и ш и даврига тўғри ке­
лади. Ш ундай вақтда к и ш и л а р н и н г б и р -б и р и га сув сеп и б, 
яхш и н и ятлар тил аш л ари наф ақат д и н и й байрам билан, балки 
янги йилда о б -ҳ а в о н и н г д еҳқон чи ли к учун қулай келиш и ва 
и л о \и й кучлар \а м уларга мададкор бўлиш и н и ният қи л и ш - 
лари б и лан ҳам боғлиқ.
Будда туғилган, илоҳий ҳақи қат аён бўлган ва Будда ва­
ф от этган кун л ар турли вақтларда н и ш он л ан ад и . Х и н а я н а
- 97

---

буддави йлари бу байрам ларн и б и р кунда, яъни м ай н и н г ой 
тўли ш ган кунида байрам қи ладилар. Ш р и -Л ан ка ороли да бу 
кун оло вл ар байрам и деб аталади. Б ай рам куни хон адон лар- 
да, б оғлар ва кўчаларда ч и р о к ^ ар ё қ и б қўйилади. Я п он и яд а 
буддави йлар Будда туғилган кунни 8 апрелда, илоҳий ҳақиқат 
аён бўлган кунни 8 декабрда, у ваф от этган кунни 15 ф евралда 
н и ш о н л а й д и л а р .
Х улоса қи ли б айтган да, б у д д а в и й л и к Ҳ и н д и стон д а ву­
жудга келган ва ерда заф арли ю риш давридан ўтиб, бутун 
Ҳ и н д и сто н га ёйилган. Л ек и н у д и н и й таълим отлар Уртаси­
даги кураш да ҳиндуизм би лан р ақо б ат қила олмаган. Н ати ­
ж ада б уд дави й ли к Ҳ инди стон дан с и қ и б чиқарилган. Б ун и н г 
сабаби қуйидагилардан иборат:
1) буд дави й ли к ж ам и ятн и н г касталар га бўли н и ш и н и и н ­
кор этади. Ҳ индистонда одам лар қадим дан табақаларга бўли- 
ниб яш аган . Ҳ ар бир каста ў зи н и н г ан ъан алари ва тасаввур- 
ларига эга б и қ и қ иж тимоий гуруҳ бўли ш и билан би рга, узи ­
ни н г б етак р о р маданий қадри ятл ар и н и яратган. Ш ун и н г учун 
касгаларга бўлиниш буддавийлик даврида ҳам сақланиб қолган. 
К аста тузум ига асосланган ҳ и н д ж ам и яти буддави йлик ёки 
ҳ и н д у и й л и кн и танлаш га тўғри келган да аҳоли ж ам и я тн и н г 
кастал арга б ў л и н и ш и н и и л о ҳ и й л аш ти ради ган ҳи н д у и й л и к- 
ни аф зал кўрди;
2) буддавийлик таълимоти ҳинд халқи менталитетига ҳам 
мос келмаган. Табиатига кўра, д ои м о умид ва иш онч билан 
яш айдиган, эҳгиросли, қувноқ халқ туш кун гоялар усгуворлик 
қилувчи буддавийликдан асга-секи н ли к билан воз кечган;
3) м аълумки, буддавийликда куч иш латм аслик ғояси т и ­
р и к ж онзодларга зулм қилиш ва уларни ўлдириш ни т а қ и қ - 
лайди. Бу эса асосий ишлаб чиқдрувчи куч бўлган д еҳқонлар- 
н инг ж ам иятдаги мавқеи п асайиш ига олиб келган. Ч унки д е \-
қончилиқца чорва м олларининг куч идан кенг ф ой далан и ли - 
ши сабабли, улар одатда оғир меҳнатдан нобуд бўлаверган.
Ю қорида қайд этилган ва б ош қа сабаблар таъсирида буд­
д ави й л и к узок, давом этадиган си ёси й кураш ва ҳарбий тўқн а- 
ш увларсиз, ти н ч йўл билан ўз ў р н и н и ҳиндуийликка бўш а- 
тиб б ерган. Ҳ и н д уи й л и кн и н г сиқуви натиж асида м илоддан
- 98 -

---

аввалги IV—III асрлард а дастлаб у О сиё қи тьаси н и н г ж ану- 
би ва ж ан у б и -ш ар қи га, м илодий I асрдан бош лаб ш им оли, 
ш и м о л и -ғар б и ва ш и м о л и -ш а р қ и г а ёй и лган . Б уд дави й ли к 
Ҳ индистондан таш қ ар и д а би ри н чи бўлиб Ц ейлон (Ш р и -Л ан - 
ка)да давлат дини си ф а ти д а қабул қилинган. Бу ерда роҳиб- 
лар ва булдавийликни қабул қилган диндорлар ую ш м асидан 
д и н и й таш килот — сан гх атар пайдо булган.
Б уддавийликнинг й и р и к м арказларидан бири Ҳ ин ди хи - 
той ярим оролидир. Ҳ индн хи той да Ж ан уби -ш арқи й О сиёда­
ги буддави йларнинг 95% га яқи н и истиқом ат қилади. Ҳ и н - 
д ихитойга буддави йлик Х итой орқали кириб келган. Х итой- 
га эса М арказий О сиё ор қал и милодий I асрдан кириб кела 
б о ш л аган . Бу ерд а б у д д а в и й л и к н и н г м ақаян а о қи м и кенг 
ёйилган. У нинг м и н тақ ад а гуллаб яш н аган даври м илодий 
VI—X асрларга тўғри келади. М аҳаяна таълим оти жуда содда 
бўлиб, ўрта ва қуйи та б а қ а вакиллари уни ҳинаянага н и сб а­
тан яхш и туш уни ш ган. М аҳ аян ан и н г негизини таш кил этган 
ғоялар х и то й л и кл ар н и н г менталитетига мос келган. С абаби, 
м аҳаяна н и рван ан и су б ъ ек ти в (индивидуал) воқел и к эм ас, 
б алки бутун олам ни қам раб олувчи борлиқ, Б удданинг т а ­
биати сиф атида қарайди . У н и н г табиати бую к б ўш л и қ булиб, 
ҳ ам м а н арса ун д ан к е л и б ч и қад и ва унга қай тад и . Бую к 
б ў ш л и қ н и н г я р а т у в ч и л и к м оҳияти тўғри си даги ғоя Х итой 
буддавийлиги т а ъ л и м о ти н и н г тамал то ш и ҳ и соблан ган .
Х и той б у д д а в и й л и г и ч а н ь -б у д д а в и й л и к деб а т а л а д и . 
«Чань» сўзи ҳ и н д и л ар н и н г «дхъяна» атам асидан келиб чиқ- 
қан ва ф и крн и тўп л аб о л и ш , д и ққатн и қарати ш , м едитация 
қилиш деган м аъ н о л ар н и англатади.
Буддавийлик таъ ли м о ти Хитой тим солида ўзига хос бе- 
такр о р маданий муҳитга дуч келган. У нинг м аҳаллий ди ни й
қараш л ар билан м улоқоти натиж асида д аоси зм таъ ли м оти ­
н и н г м у \и м ж и ҳатл ар и н и акс эттирувчи чан ь-б уд дави й ли к 
таъ л и м о ти вужудга келган . Ч ан ь-бу д д ави й л и к таълим отига 
кўра, дин и й ҳаётн и н г асо си й мақсади к и ш и н и н г р у \а н мод­
д и й дунё билан узвий қўш и ли ш и ди р. Бу ж араён ҳатто ки ш и ­
н и н г ухчигидан воз к е ч и ш и н и талаб қилади. М ақсадга эр и - 
ш и ш н и н г а с о с и й в о с и т а с и ў зи га х о с б ў л и б , к и ш и д а н
- 99 -

---

\а р а кате ю л икни талаб қилади. Ч унки ф ақат ҳаракатси зли к 
орқал и ки ш и н и н г ички табиати намоён бўлади.
М еди тац и ян и н г м оҳияти талқи н и да \а м ўзгар и ш л ар юз 
беради. У нинг мақсади к и ш и н и н г ўз ички «м ен»ини, ички 
д у н ё си н и би л и ш дан иборат. К и ш и Буддани ўзи д ан , ички 
д унёсидан ахтариш и керак. Уни таш қи дунёдан излаган одам 
адаш ади. Одам ички таби ати да ш ахсий истакларидан воз кеча 
ол са, ўзини а н гл ай д и 1
Ш ундай қилиб, ч ань-буддави й ли кка б и н оан , халос бўлиш
Будданинг табиати билан қуш илиш дир. Бунинг учун тер тўкиб 
тўхтовсиз муроқаба (м еди тац и я) билан ш уғулланиш ёки му­
каддас суграларн и ти н и м с и з такрорлаб туриш к ер ак эм ас. 
А гар Будда ж исм им изд а бўлса, уни тер тўкиб излаш керак 
эм ас, акс холда уни излаш дан ф ойда йўқ. Ш у н и н г учун киш и 
бутун олам оқим и б и лан уйғунликда яш аш и ва унга си н ги б
кети ш и керак. Б унинг асосий воситаси ҳаракатси зли кди р.
Ч а н ь - б у д д а в и й л и к н и н г я н а б и р х у с у с и я ти ш у н д а к и , 
д и н д о р л а р н и н г а со си й м ақ сад и , я ъ н и н и р в а н а га э р и ш и ш
йўли Сиддихартха Гаутама таълим отидан ф а р қ қилади. Ч ан ь- 
буддави йлар таълим отида халос бўлиш га ф и к р равш ан ли ги
асосида эриш илади. Ҳ и н аян ад а ф и кр равш анлиги халос бўлиш
йўлидаги бош ланғич босқи члардан би ридир. Ф и к р р авш ан ­
л и ги — к и ш и н и н г ички дун ёси н и ўзгартирувчи йўл бўлиб, 
унда од ам н и н г н аф ақат белгилаган м ақсади, балки руҳи ва 
м аъ н а в и й ўзлиги ҳам ўзгар ади . Бундай б о с қ и ч га эр и ш ган
о д а м н и н г онги олам м аром ига қуйилиб кетади. У ндаги барча 
ў згари ш л ар бутун олам қон униятларига мос рави ш да амалга 
о ш ади. О дам белгиланган м ақсадига орти қча ҳаракатларсиз, 
ўз ички м оҳиятини ўзгарти ри ш и ж араёнида эри ш ади .
Х итойда ч ан ь -б у д д ав и й л и к билан бирга л ам аи зм йўна- 
л и ш и ю зага келган. «Ламаизм» ибораси Тибетдаги буддавий 
р оҳи б л ар н и н г ном идан келиб чиққан. Л ам аи зм н и н г вужудга 
келган вақги ҳақида турли маълумотлар мавжуд. А йрим м ан ­
баларда у н и н г XIV аср охири — XV аср б ош лари да вужудга 
келган ли ги қайд эти л ган , б о ш қа м анбатарда VII асрда ву-