Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

fundmehtum —
асос деган маъ­
н о н и ан гл атад и ) вуж удга келади. XX а с р н и н г б о ш л ар и д а
«ф ундам ен тали зм » атам аси ди н даги м о дерн и зац и я ж араён - 
л а р и га тў с қ и н л и к н и акс эттирувчи туш унча си ф а т и д а илк 
бор қўллана бош ланган. Ш у даврда АКДЩ а «Ф ундам ентлар 
(асослар): ҳақи қатга ш аҳодат келтириш » н о м ли р и со л ал ар 
тўплам и наш р қилинган. У нда хри сти ан ли кн и н г ф ундам ентал 
н азар и ялар и н и ним алар таш ки л э т и ш и изоҳланган. Тўплам 
ю засидан б о ш л ан ган м ун озараларда д и н д аги ф у н дам ен тал
аҳам иятга эга қадриятларн и ҳимоя қилувчилар ф ун дам ен та- 
л и стлар деб атала бош ланган.
Ю қорида қайд этилган мисоллардан хулоса қилганда, «ди­
ний ф ундам ентализм » атам аси дастлаб х ри сти ан л и кка н ис­
батан қўлланила бош лаган. Албатта, атам анинг дастлаб кимга 
ёки ним ага нисбатан қўллан и лган ли ги муҳим эм ас, л еки н
ҳозир диний ф ундам ентализм , экстрем изм ва терроризм д е­
ганда Ғарб ва ҳатго айрим Ш арқ м ам лакатларида ислом ни 
б а й р о қ кдлиб олувчи ким салар ва гуруҳлар ўтм иш тарихни 
эсга олиб қўйсалар асло ф ойдадан холи бўлмайди.
Д и н и й ф ундам ентализм муайян д и н и й эъти қод, тарихий 
давр ёки биргина м интақага хос ижтимоий ҳодиса эмас. М азкур
- 203 -

---

воқелик ҳар қандай динга хос хусусият бўлиб. турли т а р и ­
хий даврларда д и н н и н г аж ралм ас йўлдош и бўлиб келган ва 
шундай бўлиб қолади.
XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб ислом давлатларида д и ­
ний тикланиш ва жонляниш \одисалари га нисбатан «фунда­
ментализм» атамаси қулланила бошлаган. Ҳозирги кунда киш и- 
ларда зиддиятли ҳис-туйғуни уйғотувчи «ислом фундаментализ- 
ми» атамаси шу вақгдан бошлаб жаҳон миқёсига ёйилган.
Диний фундаментализм
деб ди н и й ақидаларни и ж тим оий 
ҳаётга м ослаш тириш , илоҳий баш орат ва мўъжизаларни жузъий 
туш униш ни инкор қилувчи қараш лар тизим ига айтилади.
Д и н и й э к с т р е м и з м ва ф у н д а м е н т а л и з м н и н г м а қ с а д и
қуйидагилардан иборат:
а) д и н н и н г со ф лигини саклаб қолиш ниқоби остида ғараз 
мақсадли д и н и й таш килотлар ва гурухларнинг сиёсий \о к и -
м и ятн и қўлга олиш ва д и н д о рлар назоратида С;' .:? н ҳуку- 
матни тузиш га интилиш лари;
б) к ў п а н г а н ёвуз ниятга эр и ш и ш учун д и н н и н г ж а м и я т ­
даги ўрни ва аҳам иятини саклаб қолиш ва янада м устаҳкам - 
лаш м ақсадида уни заиф лаш тирувчи ҳар қандай ж ар а ён л а р ­
га қарш и кураш иш .
Ю қорида қайд этган и м и здек, д и н и й экстрем изм ва ф у н д а­
м ентализм барча динларга хос хусусиятдир. Ҳ озир у и ж ти ­
м оий \а ё т д а турли кўриниш ларда нам оён бўлмоқда. М аса­
л а н , Ғ арб ж а м и ятл а р и д а с е к у л я р и за ц и я ж а р аён л ар и к е н г 
кўламда и ж тим ои й ҳаётга та т б и қ этилганлиги сабабли Ш а р қ
давлатларидагидек кески н л и к касб этмади. Ш аркда ж а м и я т­
н и н г с е к у л я р и за ц и я ж а р аён л ар и давом этм оқда ва ислом
давлатларида бу ҳали бош ланғич босқич дараж асидадир. Ш у­
н и н г учун Ш арқда бу ж ар аён ларн и н г давлат хавф сизлигига 
таҳдидини б артараф этиш м ақсадида муайян қонуний ч о р а- 
тад б и р л ар амалга ош ирилм оода. М асалан, Ш арқда д ун ёви й
т а р а қ қ и ё т й ўл и н и тан л аган д а вл атл ар (ж ум ладан, Т у р к и я , 
Ў збекистон си н гари м ам лакатлар)да д и н и й руҳдаги си ёси й
парти ял ар тузиш қонун би лан тақи қлан ган .
Ў збекистонда д и н и й экстрем и зм ва ф ун дам ен тали зм н и н г 
иж ти м о и й ҳаётда ф ао л л аш у ви н и н г сабаблари куй и даги лар- 
дан иборат: