Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

10-м авзу
220 -

---

ш иларимиз етмиш йиллар мобайнида ти лак ва орзулар қилиб, 
ҳажга бора олмасдан, армон билан дунёдан кетдилар. Э н ди ­
ликда м инг-м инглаб мўмин-мусулмонлар муборак ҳаж сафа- 
рига бориш га муш арраф бўлмокдалар ва бўладилар»1
Л ек и н С овет И тти ф о қи м аф кураси барҳам топиб, к о н ­
ф есси ял ар ти зи м и ш аклланм аган даврда (ҳозир Ў збекистон- 
да 20га я қ и н д и н и й конф есссия ф ао л и я т кўрсатмоқда) м ам ­
л акати м и з ҳудудига ҳар хил йўналиш даги д и н тарғиботчила- 
ри ва мазҳаблар суқилиб кира бош ладилар. Ҳ уқуқий макрми 
ва ф аол и яти туш унилм ас дараж ада аралаш и б кетган, рўйхатга 
оли н м аган д и н и й таш килотлар, қар хил секталар сони ҳуду- 
д им и зда билиб бўлмас дараж ада кўпайган эди.
1992 
йил 8 декабрда Ўзбекистон Республикаси К онститу­
ц ияси н и н г қабул қилинганлиги ва бу йўналиш ларнинг ҳуқуқий 
тартибга сол и н и ш и тарихий аҳамиятга м о л и к ҳодиса бўлди. 
У нинг 18-моддасида: «Ў збекистон Р есп уб ли к аси н и н г барча 
ф уқаролари бир хил ҳуқуқ ва эрки н ли кларга эга бўлиб, ж ин- 
си, ирқи миллати, д и н и , ижтимоий келиб чиқиш и, эътиқо- 
ди, шахси ва иж тим оий мавқеидан қатъи назар, қонун олди­
да тенгдирлар», — дейилган. Б ироқ, д и н га эътиқод қилиш -
ҳар бир ф уқаронинг ўз ихтиёрига боғлиқ. Ў збекистон Респуб­
ликаси К онституциясини н г 31-моддасига биноан ҳамма учун 
виж дон эрки н ли ги кафолатланади. Ҳ ар б и р инсон хо\лаган 
динга эътиқод қи лиш и ёки ҳеч қ ай си динга эътиқод килм ас­
л и к ҳуқуқига эга. Д и н и й қараш ларни мажбуран сингдириш га 
йўл қўйилмайди. Ш унингдек, К он сти туц иян и н г 57-моддаси- 
да таъ кидланиш и ча, конституциявий тузумни зўрлик билан 
ўзгартириш ни м ақсад қилиб қўювчи, Республиканинг суве- 
ренитети, яхлитлиги ва хавф сизлигига, ф уқароларнинг кон с­
титуциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарш и чиқувчи, уруш- 
н и , и ж ти м о и й , м и л л и й , ирқий ва д и н и й адоватни тарғиб 
қилувчи, х ал қн и н г соғлиғига ва м аъ н ави яти га таж овуз қ и - 
л у вч и , ш у н и н гд е к ҳ а р б и й л аш ти р и л ган б и р л аш м а л ар н и н г, 
миллий ва д и н и й руҳдаги сиёсий п ар ти ял арн и н г ҳамда жа-
АГнкраишд қори Баҳромов.
Мустақиллик ва виждон эркинлиги / /
Демократия ва инсон ҳуқуқлари. — Т., 1999. — №34,— Б.47.
221

---

моат бирлаш м аларининг тузилиш и ва ф аолияти, махфий жа- 
м иятлар ва ую ш малар тузиш тақиқланади.
1998 
йил 1 майда Ў збекистон Республикаси О лий М аж ли­
си том онидан янги таҳрирдаги «Виждон эрки н ли ги ва диний 
таш ки л о тлар тўғрисида»ги қон ун и қабул қи л и н д и . М азкур 
қонун Ў збекистонда д и н н и н г мавқеи ва ўрнини жуда а н и қ ва 
равш ан белгилаб беради, секуляризм п р и н ц и п и н и н г ҳар қан- 
дай дунёвий давлат учун муҳим эканлигини кўрсатади.
Қ о н у н н и н г 5 -м оддаси Ў збеки стон Р есп у б ли к аси и ж ти ­
м оий ҳ аётининг деярли барча соҳаларида м ам лакатн и н г динга 
м у н о саб ати н и ё р и ти б бер ад и . У нга м у во ф и қ, Ў зб ек и сто н
Р еспубликасида д и н давлатдан аж ратилган. Ҳ еч б и р ди н га 
ёки д и н и й эътиқодга бош қал ари га нисбатан б и р о н -б и р и м ­
ти ёз ёки чеклаш лар б елги лан и ш и га йўл қўйилм айди.
Д авлат турли динларга эътиқод қилувчи ёки ҳеч қайси ди н ­
га эътиқод қилмайдиган фуқаролар, ҳар-хил эътиқоатарга ман­
суб дин и й таш килотлар ўртасида ўзаро муроса ва ҳурмат ўрна- 
тилиш ига кўмаклашади, диндорларнинг мутаассибликка ҳамда 
экстрем изм га, муносабатларни қарама-қарш и қўйиш ва кес- 
кинлаш тириш га, турли конф ессиялар ўртасида адоватни авж 
олдириш га қаратилган хатги-ҳаракатларига йўл қўймайди.
Д авлат д и н и й ко н ф есси я л ар ўртасидаги ти н ч л и к ва т о ­
ту в л и к н и к ў л л аб -қ у в ватл ай д и . Б и р д и н и й к о н ф е с с и я д а г и
д и н д о рларн и бои
1
қасига ки р и ти ш га қаратилган хатги -ҳ ара- 
катлар (ро зел и ти зм ), ш у н и н гд ек ҳар қандай м и сси о н ер л и к
ф ао л и яти ман этилади. У ш бу қоидани бузган ш ахслар қонун 
ҳуж ж атларида белгиланган ж авобгарли кка торти лади лар.
Д авлат диний таш килотлар зим масига ўзи н и н г ҳеч қандай 
вазиф асини баж ариш ни ю кламайди, уларнинг қонун ҳужжат- 
ларига зид бўлмаган ф аолиятларига аралаш майди. Д и н и й таш ­
килотлар давлатнинг вазиф аларини бажармайди. Д авлат д и ­
ний таш килотларнинг ф аолиятларини ва даҳри й ли к тарғибо- 
тига оид ҳаракатларини маблағ билан таъминламайди.
Ў зб ек и сто н Р есп у б л и к аси д а д и н и й м оҳ и ятд аги си ёси й
партия ва ж ам оат ҳаракати, ш унингдек республикадан таш - 
қарида тузилган диний парти ял ар н и н г ф или аллари ва бўлим - 
л а р и н и тузи ш га ва у л а р н и н г ф ао л и я т ю р и т и ш л ар и г а йўл 
қ ў й и л м ай д и .
- 222 -

---

Д и н и й таш к и л о тл ар амалдаги қонун ҳужжатлари та л а б ­
ларига р и о я этиш лари шарт. Д и н д ан давлатга ва кон сти ту­
ц и яви й тузум га қар ш и тар ғи б о т оли б б ори ш , д у ш м ан л и к , 
наф рат, м иллатлараро адоват уйғотиш , ахлоқий негизлар ва 
ф у қ ар о ви й то т у в л и к н и б у зи ш , б ўҳтон, вази ятн и б е қ а р о р - 
лаш тирувчи уйдирм аларни тарқати ш да, аҳоли ўртасида низо 
ч иқариш ҳам да давлатга, ж ам и ят ва шахсга қарш и қарати л- 
ган бош қа хатти-ҳаракатларда ф ой далан и ш га йўл қўй и лм ай - 
ди. Т ер р о р и зм , нар ко б и зн ес ва ую ш ган ж и н о ятч и л и кка кў- 
м ак л а ш а д и ган , ш у н и н гд ек , ғаразли м ақсад ларн и кўзловчи
д и н и й т а ш к и л о т л а р , о қ и м л а р , се к та л ар ва б о ш қ а л а р н и н г
ф аолияти қатъ и я н м ан этилади.
Д авлат ҳ о к и м и яти ва б ош қарув органларига, м ан сабдор 
шахсларга т а зй и қ ўтказиш га қаратилган ҳар қандай уриниш , 
ш унингдек яш и ри н диний ф аолият қонун билан тақиқпанади.
Ў збекистонда д и н н и н г таълим ти зи м и га м уносабати ҳам 
умумжаҳон тар ақ қ и ёти тақо зо этган , ўзини тарихан оқлаган
там ой и лларга асосланган. Ў збекистон Республикасида с е к у л ­
я р и зм п р и н ц и п и г а р и о я қ и л и н а д и , яъ н и таъ ли м т и з и м и
диндан аж ратилган. Т аълим ти зи м и ўқув дастурларига д и ­
ний ф ан л а р н и н г к и р и ти ли ш и га йўл қўйилм айди. Р есп у б ли ­
ка ф у қ ар о л ар и н и н г дунёвий таълим олиш ҳуқук^ари д и н га 
м уносабатларидан қатъи назар таъм инланади.
«Виждон э р к и н л и ги ва д и н и й таш килотлар -тўғрисида»ги 
қонун Ў збекистон Республикаси ҳудудида д и н и й та ш к и л о т­
лар тузи ш н и н г ҳуқуқий м ақом и н и белгилайди. У ш бу к о н у н ­
га м увоф иқ, Ў збекистон Республикаси ф уқаролари н и н г д и н га 
эътиқод қилиш дан иборат расм -русум лар ва м ароси м ларн и
биргаликда адо эти ш м ақсадида тузилган кўнгилли б и р л аш - 
малари (диний ж ам и ятл ар ва ўқув юртлари, масж идлар, ч ер ­
ковлар, си нагогалар, м онастирлар ва бош қалар) д и н и й т а ш ­
килотлар деб эъ ти р о ф этилади.
Д и н и й та ш к и л о т ўн с а к к и з ёш га тўлган ва Ў збеки стон
Республикаси ҳудудида д ои м и й яш аётган юз н аф ардан кам 
бўлмаган ф у қар о л ар н и н г таш аббуслари билан тузилади.
Т егиш ли к о н ф -с с и я га қараш ли д и н и й таш ки л о тл ар н и н г 
ф аол и яти н и мувофкч-угаштириш ва йўналтириб бориш учун
- 223 -

---

уларнинг Ў збекистон Респ убли каси бўйича ягона м аркази й
бош қарув органлари тузилиш и м ум кин.
Д и н и й таш ки лотлар Ў збекистон Республикаси Адлия ва­
зирлиги ёки унинг ж ойлардаги орган лари да рўйхатдан ўтка- 
зилгандан кей и н ю ридик шахс м ақо м и га эга бўладилар ва 
қонун ҳуж ж атларида назарда тутилган тартибда ўз ф ао л и я т­
л ари н и ам алга ош ириш лари м умкин.
Т егиш ли д и н и й маълумотга эга Ў збекистон ф уқароси д и ­
ний таш к и л о т раҳбари бўлиш и м ум кин. Д и н и й таш килот раҳ- 
б арлигига Ў збекистон ф уқароси бўлмаган ш ахсларнинг н о м ­
зоди Ў збекистон Республикаси В азирлар М аҳкамаси қо ш и - 
даги Д и н иш лари бўйича қўм ита би л ан келиш иб олинади.
Ў збеки стон да д и н и й т а ш к и л о т л а р н и н г ҳуқуқий м ақом и 
1991 йил 14 ию нда (м устақилликкача) қабул қилинган «В иж ­
дон э р к и н л и ги ва д и н и й та ш к и л о т л а р тўғрисида»ги д а с т ­
лабки қонунда жуда заиф белги лан ган бўлиб, д и ри й та ш к и ­
лотлар тузиш осонлаш тири лган эди. Н атиж ада айрим вило- 
ятларда д и н и й таш ки л о тлар н и н г сон и бен и ҳоят ортди, д и ­
ний таш ки лотларга ғаразли м ақсадли ш ахслар ҳам суқилиб 
кира б о ш л ад и л ар ва турли с и ё си й д аво л ар билан ҳ ақи қи й
дин ах ^и н и экстрем и сти к йўлларга торта бош ладилар. Ж а ­
м и ятн и н г м аъ н ави й соҳасида с о д и р бўлаётган ислоҳотлар- 
дан у сто м о н л и к билан ф о й дал ан м оқч и бўлган турли д и н и й
эк с тр е м и ст и к кучлар янги таҳри рд аги «В иж дон эрк и н л и ги
ва д и н и й та ш к и л о т л а р тў ғри си д а»ги қон ун да б елги л ан ган
ҳуқуқий асослар билан ч еклан д и л ар ва б и зн и н г ҳудудимизда 
д и н и й давлат қуриш ҳақидаги хом хаёлларидан маҳрум бўлди- 
лар ва х а л қи м и зн и н г наф ратига дучор бўлдилар, айрим ж ан г- 
гарилар эса ўз қилм иш ларига я р аш а ж азо ҳам олдилар.
Ў збеки стон да д и н и й эъ ти қо д эр к и н л и ги деярли й и ги р - 
мага я қ и н д и н и й кон ф есси ялар ф ао л и яти учун ш ароит я р а т­
ди. Ҳ о зи р Ў збекистонда турли м азҳаблар, секталар \а м ўз 
м ас л а к д о ш л а р и га эга. Б улар а д в е н т и с т л а р , к р и ш н а ч и л а р , 
баптистлар, евангелистлар, и еговачи лар, ш иалар, буддавий- 
лар, като л и кл ар , яҳудийлар, л ю тер ан л ар ва \ат то бахаилар 
бўлиб, ўз д и н и й урф -одатларини э р к и н амалга ош ирадилар. 
Ў зб еки сто н д а д и н и й м азҳаблар ва о қ и м л ар кўп бўл и ш и га
- 224 -

---

қарам ай, ўз нуфузи ва м авқеига кўра и кки асосий к о н ф е с ­
си я м ам лакат иж тим оий ҳаётида салм оқли ўрин тутади. Бу­
лар ислом д и н и й бош қарм аси ва рус православ черковидир.
1995 йил Т о ш к ен тд а «Я гона о см он ости да б и ргали к да 
яш ай м ан» д еб ном ланган халқаро хри стиан-м усулм он кон - 
ф ер е н ц и яс и бўлиб ўтди. Унга М арказий О си ён и н г мусулмон 
ва п р аво сл ав р уҳонийлари , Б М Т ваки ллари ва умумжаҳон 
черковлар кенгаш и делегатлари қатнаш дилар. Х ориж дан кел­
ган м еҳм онлар Ў збекиетонда ҳукм сураётган д и н л ар ва кон- 
ф есси ял ар ар о ўзаро ҳурмат ва тотувли кн и кўриб мамлакатда 
д е м о к р а ти к давл ат ш акл л ан аётган и га ам и н бўлиш ди. Д ар - 
ҳақи қат, д и н л ар ар о ҳ ам ж и \атл и к ю ксак м аъриф ат ва ахлоқ- 
ни тақо зо этади. Барча ди нларга хос бўлган эзгулик, меҳр- 
ш аф қ ат ва ти н ч л и к с е в а р л и к ғоялари ай ри м д и н н и қоби да 
юрган экстр ем и ст унсурлар даъватларига там ом ила зид э к а н ­
л и ги н и ҳаётнинг ўзи исбот этмокда. А йрим д и н арбоблари 
ҳам Ў збекистондаги истиқом ат қилувчи ғараз мақсадли шахс- 
ларн и тан қ и д қилиш м оқда. М асалан. Т о ш кен т ва Ўрта Осиё 
а р х и е п и с к о п и В ладим ир (И к и м ): «Д ин —сам о в и й и ш д и р , 
сиёсат - дунёвий иш дир, дин п еш во л ар и н и н г сиёсатга ара- 
лаш и ш лар и керак эмас, улар таъ ли м -тар б и я бери ш лари л о ­
зи м » 1, — деб таъкидлайди.
Ш ундай қилиб, мустақил Ў збекистонда д и н н и н г м авқеи 
с о б и қ шўро давридаги ҳолатдан б утун лай ф а р қ қилади. Д и н
та р а қ қ и ё ти учун д авл ат бар ча ш а р о и тл а р н и я р атм о к д а ва 
д ини й эътиқод қонун йўли билан каф олатланган. Д и н м ам ­
л акати м и з ҳаётида муҳим ўрин тутади. У х ал қи м и зн и н г м аъ­
навий п о кл ан и ш и , аж додларим из м еро си н и н г вориси бўли ш - 
лиги, асрлар давом ида орзу қилган м устақи лли ги м и зн и мус- 
тақкам лаш ва ф аровон ҳаёт қури ш и м и з учун хизм ат қилади.
Ў збекистонда д и н н и н г мавқеи ва ўрни бундан буён \а м
м устаҳкам ланиб боради. Ҳ укум ати м и з том он и д ан оли б б о - 
рилаётган и ж ти м о и й -м ад ан и й ва м аъ р и ф и й сиёсат бу б о р а­
да муҳим қадам булмоқда.
1