Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Католиклар ва православларнинг 
ўзига хос жиҳатлари
М илодий 329 йилда христианлик Римда давлат д ини с и ф а­
тида тан олинган. Х ристианликнинг давлат динига айланиш и 
муносабати билан жамиятдаги ижтимоий-сиёсий ва маънавий 
м авқеи ўзгарган, ч ер к о вн и н г м улкдорлар си н ф и ваки ллари
м ан ф аатл ар и ва мавжуд и ж т и м о и й -с и ёс и й тузу 
ҳ и м оя 
қилиш вазифалари устунлик қила бош лаган. Давлат ҳоким ияти 
черковнинг аҳоли ўртасидаги таъсирини ҳисобга олган ҳолда, 
провинция (вилоят)ларда руҳонийларнинг епархияларини (грек­
ча 
eparchia —
раҳбарият, ҳокимият деган маъноларни англата­
ди), яъни черков маъмурий округларини ташкил этган. Епар- 
хияларга 
архиепископ (ф е к ч а
episkopos -
нозир, назоратчи д е­
ган маъноларни англатади) раҳбарлик қилган.
Х р и с т и а н л и к д а в л а тн и м у стақкам л аш га хи зм ат қ и л и ш
билан бирга ҳоки м и ят ва б о й л и к учун кураш ж араёнига тор- 
тилган. Ў ш а д аврда Рим д авл ати н и н г заиф лаш уви ч ер к о в ­
н инг бу кураш даги им ко н и яти н и ян ада мустаҳкамлаган. Зеро, 
кучли м арказлаш ган давлат парчалан и ш и натиж асида пайдо 
бўлган к и ч и к д авл атл ар ч ер к о в каби и тти ф оқчи га м уҳтож 
эди. А ҳолининг мададига таян ган черков мавжуд и м к о н и я т- 
дан унумли ф ойдаланган ва сиёси й ҳоки м и ят учун кураш да 
ф аол и ш ти рок этган. Бу кураш да Рим ва Византия христиан 
ч ер к о ви н и н г й и р и к м арказига ай лан ган . Қуддус, А лексан д ­
р и я , А н ти о хи я (С у р и я, А р аб и сто н , К и п р каб и л ар н и б и р - 
лаш тирган мустақил православ черкови ) ва бош қа еп ар х и я- 
лар уларга бўйсундирилган.
Рим епархияси христиан черкови н и н г энг қудратли таш - 
килотларидан бири бўлган. Ғарбий Рим им перияси ағдарил-
128
-

---

гани дан кей и н (476 йил) у н и н г ҳудудида ки ч и к давл атл ар 
вужудга келиш и натижасида Рим епархиясининг қудрати янада 
ортган. Рим да ҳоким ият еп и скоп н и н г қўлига ўгган. К ей и н ч а­
л и к Рим епископ и папа (лотинча 
papa
— ота, устоз, мураббий 
деган м аъноларни англатади) унвон и н и олган. VIII аср н и н г 
и кки н ч и ярм ида А пеннин ярим оролида Папа вилояти вужудга 
келган. Рим папаси диний ва дунёвий ҳокимиятга раҳбарлик 
қиладиган бўлган. П апа ўз ҳоки м и яти н и бутун Рим и м п ери я­
си ҳудудига ва бош қа ерларга ёйиш га ҳаракат қилган.
Ш ар қи й Рим им перияси да (В и зан ти я) м арказлаш ган д ав­
л ат Ғ арбий Рим им перияси қулаганидан кейин қам у зо қ вақг 
д аво м и да (XV асрн и н г ўрталаригача) сақлан и б қолган. К о н с­
т а н т и н о п о л ь черкови им ператор ҳоки м и яти га б ў й сун ди ри л- 
ган. К учли им ператор ҳ о к и м и я ти ш ар қи й ч ер к о в н и ўзига 
б ўй су н ди ри ш билан бирга ғарби й черко вн и н г м устақи л ли - 
гини сақлаб қолиш га ва ўз таъ си р и н и бош қа ҳудудларга ёй и - 
ш ига кўм аклаш ган.
Рим папаси ва Византия черкови ўртасида х р и сти ан л и к­
н и н г м аркази м ақом ини қўлга ки р и ти ш учун ўзаро кураш
бо ш л ан ган . Бу кураш м уросасиз туе оли б, унда гоҳ у, гоҳ бу 
то м он устун келиб турган. О қибатда, 1054 йилда Рим ва К о н с­
та н т и н о п о л ь черковларида у зи л -к еси л аж ралиш юз берган. 
Х р и с т и ан л и к шу санадан б о ш л аб расм ан и кки й ўн ал и ш га 
б ўл и н и б кетган. Рим папасига бўйсунувчи еп ар хи ялар като­
л и к (бутун дунё) ч ер к о в и , К о н с т а н т и н о п о л ь п а тр и ар х и га 
бўйсунувчи епархиялар эса п равославие (чин эъти қод ) чер­
кови деган ном олган.
Х р и сти ан л и кн и н г эн г катта йўналиш ларидан б и р и като­
л и к ч ер к ови д и р . Б М Т н и н г м аълум отларига кўра, XX аср ­
н и н г охирларида като л и кл ар н и н г со н и 900 млн. к и ш и н и таш ­
кил этган. К ато ли к лар асосан Ғ ар б и й , Ж а н у б и -ш а р қ и й ва 
М ар кази й Е вропада, Л о ти н А м ери каси да кенг ёй и л ган . А ф ­
р и к а аҳ о л и си н и н г 1/3 қисм и католиклардир. Ч ерков Ш и м о ­
л и й А м ерикада кучли таъсирга эга бўлиб, д ун ён и н г б о ш қа 
м интакдларида \а м кенг ёйилган.
Католицизм таълим отинин г м анбаини мукдпдас битиклар 
ва ривоятлар таш кил этади. Бу икки манба христианликда аҳами-
129
-

---

яти жиҳатидан тенг ҳисобланса-да, католицизмда бош қа йўна- 
лиш лардан ф ар қли ўлароқ, муқаддас ривоятлардан кен гроқ 
фойдаланилади. К атолицизм да «черков оталари»нинг (патрис­
тика) илоҳиётга бағиш ланган асарлари, Ж аҳон соборлари ва 
Рим папасининг расмий ҳужжатлари, қадимий ибодат тажри- 
балари мукдддас ривоятлар сифатида қабул қилинган.
К атолицизм ақи д ал ар и ва м аросим лари п равосл ави ен и - 
кига яқи н туради. Унда православиедаги каби «эътиқод рам- 
зи»нинг 12 ақидаси ва 7 та сирли м аросим и та н олинади. 
Л ек и н эъ ти қ о д р ам зи ақи д ал ар и га б и р қатор қўш и м чалар 
киритилган. 589 йи лд а қабул қилинган ф и ли о к а (лотинчадан 
сўзм а-сўз тарж им аси ўғилдан ҳам деган м аъ н он и англатади) 
ақидасига б и н о ан , худо М уқаддас Руҳ худо Ота ва худо Ўғил 
(И со)дан пайдо бўлган. М азкур ақида католи ц и зм да И сон и н г 
ердаги ноиби деб тан оли н ган Рим п ап аси н и н г қоки м и яти - 
ни янада м устаҳкам лайди. П апа ҳоки м и яти авли ёлар ва ф а ­
риш талар ҳ о ки м и яти д ан ҳам ю қори қўйилади.
Ш у н и н гд ек, к а то л и ц и зм д а одам ўлган и дан к е й и н руҳи 
ж анн ат ва дўзах о ралиғи даги аъроф га туш и ш и тў ф и с и д аги
ақида мавжуд. У нга кўра, ти ри кли ги да гу н о \л а р и ю вилм а- 
ган, л еки н «кечирилм ас гуноҳ» содир этм аган ки ш и л арн и н г 
руҳи аъроф оловида тозалан ган и дан кейин ж ан н атга туш и ­
ши мумкин. Л еки н бу м ураккаб жараён, чунки руҳнинг аъроф - 
дан чиқиб кетиш и учун б о ш қа киш и ў зи н и н г орти қча саво- 
б ини бериш и л о зи м . Ш у бо и с черков савоб и ш л ар н и н г захи- 
расини вужудга келтиради. А ърофда қ и й н о ққ а дучор ки л и н ­
ган одамлар ўз руҳларини ж аннатга ўгказиш учун захирадан 
ф ойдаланадилар. С авоб и ш лар захираси И со М асиҳ, Биби 
М ариям , авл и ёл ар ва д и н д о р к и ш и л а р н и н г о р ти қ ч а савоб 
иш лари, хизм атларидан ҳосил қилинади ва д о и м о тўлдириб 
б ори лад и . Зах и р а д о и м о тўлд и ри б ту р и л и ш и учун ч ерк о в 
киш иларни д о и м о савоб иш лар қи ли ш га даъват этади.
Ўрта Асрларда аъроф ҳақидаги ақида индульгенциялар (ло­
тинча