Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

autos
ўзим, 
kephale —
б ош м ан, яъ н и мустақил деган м аъ н оларн и англа­
тади) православ черкови мавжуд. Булар — К он стан ти н оп оль 
(Т у р к и я), А л ексан д р и я (М и ср ), А н тиохия (С у ри я, Л и ван ), 
И ер усал и м (И с р о и л ), Рус, Г рузи я, С ер б , Р ум и н , Б олгар. 
К и п р , Э ллада, А лбан, П ол як, Ч ехия ва А м ерика черковла- 
рилир. А в то к еф ал ь ч ер к о вл ар б и л ан би рга а вто н о м и я ма- 
қом идаги С и н ай Ф и н ва Я п он ч ер к о вл ар и ф ао л и я т олиб 
б о р м о ч а . XX аср н и н г охирларида, Ш арқи й Европадаги си -
137

---

ё с и й ж а р а ён л а р саб аб л и , а в т о к е ф а л ь ч е р к о в л а р н и н г со н и
ян ад а ортди. Бу черковлар турли и ж ти м о и й -си ёси й ш арои т- 
ларда ф а о л и я т кўрсатадилар ва зам о н н и н г долзарб м уам мо- 
ларига турлича м уносабат билдирадилар.
П р а в о с л а в и е кўп лаб а в т о к е ф а л ь ч е р к о в л а р д а н та ш к и л
топган бўлса ҳам , К о н стан ти н о п о л ь черкови у н и н г м аркази 
м ақ о м и н и сақл аб қолди. Ш унга б и н о а н , К о н стан ти н о п о л ь 
патриархи расм ан ж аҳон православие ч ер к о ви н и н г бош лиғи 
ҳисо б лан ад и . К он стан ти н о п о л ь патриархи а в то к еф ал ь ч ер ­
к о в л ар н и н г ички ва таш қи иш ларига аралаш и ш ҳуқуқига эга 
эм ас. А втокеф аль ч ерковларн и н г эътиқод ва амал м асалала- 
ридаги м устақиллиги уларни таш кил этган м арказ (К о н с та н ­
ти н о п о л ь черкови) билан тузилган ўзаро битим да белгиланган. 
А вто кеф аль черков тарки би даги автоном черков б о ш л и қ л а- 
ри м аҳаллий черков йиғинида сайланади ва автокеф ал ь чер­
ков патр и арх и н и н г тасдиғидан ўтади.
А втокеф аль черковлар экзархат (грекча 
exarhos
— бош лиқ, 
раҳбар д еган м аъ н ол арн и ан глатади , ви л о ят ч ер к о ви , унга 
еп и ско п раҳбарлик қилади), епархия (чер ковн и н г маъмурий 
округи, унга архиерей раҳбарлик қилади) ҳамда благочиние- 
ларга (епархиянинг тум анлари, унга катга поп раҳбарлик кила­
ди) бўлинади. П равославиенинг қуйи ди н и й маъмурий б и р­
лиги қавм деб аталади. К авмлар черков, бутхона ходимлари 
ва д и н д орлар ж амоасидан иборат. Д и н и й таш килотлар иерар­
хия, яъ н и қуйи таш килотларн и н г ю қори таш килотларга бўйсу- 
н и ш и ва ҳисоб бериш и принципи асосида бош қарилади.
Бу п р и н ц и п руҳонийлар дараж асида ҳам амал қилади. Унга 
кўра, к и ч и к мартабали руҳонийлар ю қори м артабали руҳо- 
н и й л арга бўйсуниш лари керак. Руҳонийлар дараж аси билан 
б и рга у й лангани (оқ) ва уйлан м аган и га (қор а, роҳи б ли кн и
тан л аган ) қараб ҳам аж ратилади. Д и н и й таш ки л о тл ар учун 
м утахассислар ва раҳбар кадрлар асосан роҳиблар орасидан 
та н л а н а д и .
П р а в о сл а в и е ч ер к о вл ар и д и н и й та ъ л и м о т, м ар о си м ва 
а қ и д ал а р м асаласида б и р -б и р и д ан ф а р қ қи л м ай д и . Д и н и й
таъ ли м от асоси н и «эътиқод рамзи» таш кил этади. «Э ътиқод 
рамзи» 12 параграф дан иборат бўлиб, унда д и н и й таълим от-
138 -

---

ни н г асосий ақидалари: худонинг яратувчилиги, ун и н г дунё 
ва и н сон га муносабати, худон и н г я го н а, лекин уч қи ёф ада 
экан л и ги , ўз қиёф асини ў згар ти р и ш и , одамлар гуноҳини ўз 
зи м м аси га о л и ш и , ўлиб қай та т и р и л и ш и , охират, ч е р к о в ­
ни н г халоскорлиги акс этти ри лган .
П равославие таъ ли м оти га кўра, худо битга, л ек и н у уч 
қиёф алидир: О та худо, Ўғил худо ва М уқаддас Руҳ. Х удонинг 
қиёф алари тен г ва б и р -б и ри д ан аж ралм асдир. М уқаддас Руҳ 
Ота худодан келиб ч и ққан .
П равослав хри стианлар б и р и н ч и и н сон лар — Адам ва Ева 
содир этган д астлаб ки гуноҳ, Ўғил худо (И со М аси ҳ )н и н г 
и л о ҳ и й р а в и ш д а ту ғи л га н л и г и , о д а м л а р гу н оҳи н и ў л и м и
билан ўз зим м асига олганли ги , охиратда тириклар ва ўли к- 
ларн и қайта сў р о қ қилиш учун ерга қайтиб келиш и ҳамда 
и л о ҳ и й п о д ш о л и к н и қ у р и ш и га и ш о н а д и л а р . Ш у н и н г д е к , 
п р аво сл ави ед а \а м ж а н н а т ва дўзах, руҳнинг аб ад и й л и ги , 
ч ер к о в н и н г худо ва одам лар ўртасидаги воситачилик вази ­
ф аси н и баж ари ш и тўғрисидаги таъ ли м отлар мавжуд.
Ҳ ар б ир д и н н и н г ўз м ароси м лари бўлганидек, п р авосл а­
виеда етти сирли м аросим алоҳида аҳам иятга эга. Бу м аро- 
си м л ар н и н г сирли деб атал и ш и га сабаб шуки, руҳон и й лар- 
н инг м уайян ҳаракатларни баж ар и ш лар и ва дуоларни ўқи ш - 
лари б и лан объектга о д ам н и н г кўзига кўринм айдиган худо­
н инг марҳамати ўтади.
С и р л и м аросим лар қуйидагилардан иборат:
1) 
чўқинтириш маросими
к и ш и н и н г христиан ч еркови га 
қабул қилинганлигини рамзий иф одаловчи асосий сирли ма- 
росимлардан биридир. П равославиеда чўқинтириш ёш и бел- 
гиланмаган. Ч ўқинтириш м аросим ида ёш бола сувга уч марта 
ботириб олинади, катта ёш даги ки ш и сувда поклантирилади. 
Д и н и й ривоятга кўра, одам чўқинти ри лган и дан кей и н б и р ­
ламчи гуноҳдан ф ориғ бўлади. Катга ёш ааги киш и чўқи н ти - 
рилганидан кейин бирламчи гуноҳ би лан бирга, uiy вақтгача 
қилган гуно\лари \а м кечирилади. Уш бу маросимни баж арган 
киш и христианликка (католи к черкови да чўқинтирилса, ка­
толик черковига, православ черковидан ўтган бўлса, п раво с­
лав черковига) қабул қилинади. Ш у тариқа илоҳий ҳақиқатни
139
-

---

били ш ва халос бўлиш им конияти пайдо бўлади. Ш унингдек, 
ёш бола чўқинтирилганидан кейин унга исм қўйилади. Одат­
да, болага чўқинтирилган кун қдйси авл и ён и н г ном и билан 
б о ғл и қ бўлса, ўш а авлиён и н г исми қўйилади:
2) 
нон ва вино тортиш маросими
христианликда и кки н ч и , 
л ек и н аҳам иятига кўра, жуда муҳим си р л и м аросим ҳисоб- 
ланади. Бу барча оқи м ва мазҳаблар қабул қилган маросим. 
Д и н и й р и в о я т л а р д а а й т и л и ш и ч а , И с о б и р и н ч и м арта ўз 
ш огирдлари билан м ахф ий кеча кунида бу м ароси м н и ўгказ- 
ган. К ей и н ч ал и к христиан черкови И со М аси ҳ ўгказган м а­
роси м н и қабул қилган. Ш у боис сирли м аросим дан ўткази- 
л аётган к и ш и га худонин г ж исм и ва қо н и ти м со л и бўлган 
н он ва ви н о истеъм ол қилди ри лади . Бу б и л ан и н с о н н и н г 
И сога яқ и н л аш и ш и ва абадий ҳаётга дахлдор бўлиш и мум­
кин деб ҳисобланади.
П равославиеда бу маросим учун квасда қорилган хамир- 
д а н т а й ё р л а н г а н кулча н он (п р о с ф о р а ) ва қ и зи л ш ар о б
(ви н о) иш латилади. Одатда, у бир қатор б о ш қа си рли м аро­
с и м л ар билан қўш иб ўгказилади. Ч ерков И со М асиҳ билан 
узлуксиз аиоқада б ўлиш н и истаган ки ш и га бу м аросим дан 
йилда б и р марта ўтиб туриш ни тавси я қилади;
3) 
тавба-тазарру қилиш маросими
IV—V асрларда христи­
ан л и кд а сирли м аросим си ф атида қабул қи ли н ган . П равос­
л ави ед а бу м аросим диндор киш и ҳаёти н и н г тар к и б и й қисм и 
ҳисобланади. Д ин да бую рилган ам алларн и ёки черков қоида- 
с и н и бузган киш и тавба қилиб, қилган гуноҳини руҳонийга 
айтади. М аросим қуйидаги босқичларга бўлинади: би ри н чи
б осқи чд а одам руҳонийга содир этган гуноҳи т ў ф и с и д а ҳисоб 
б еради, яъ н и м аросим од ам н и н г ўз гуноҳини англаш и га уни 
қ ай та та к р о р л а м а с л и ги га ва м аъ н ави й п о к л а н и ш г а ёрдам
б еради, гуноҳини енгиллаш тиради; и кки н ч и б осқи чда мах­
сус ваколатга эга руҳоний Муқдддас Руҳнинг кучи би лан ушбу 
и н с о н н и н г гуноҳини кечиради.
И л к хри сти ан ж ам оалари да тавба-тазарру қи ли ш м аро­
с и м и қўлланилм аган. Бунга сабаб, ўш а вақтда христиан ж а­
м о аси н и н г аъзоси д и н талабларини бузм айди, деган нотўғ- 
ри қар аш н и н г устунлик қилганлигидир. Л ек и н ҳаётда бунинг
140