Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я фалсафа ва политология кафедраси

«тушунчалар таҳлили» Ғоялар онтологияси. Ҳар қандай ғоянинг асосида билим, билим асосида эса фикр, фикр асосида дунёни билишга бўлган изланиш ётади. Демак, инсонда доимий изланиш, билишга интилиш бўлса­гина, у фикрга эга бўлади. Фикрларнинг хар хиллиги эса уларнинг ҳаётийлигини таъминлайди. Амалда ўз ифодасини топган, вақт синовидан ўтган, бунёдкорликка хизмат қилувчи фикр билимга (илмга) айланади. Маълум соҳадаги билимларни тизимлаш эса ғоялар пайдо бўлишига сабаб бўлади. Демак, ғоя маълум бир соҳадаги билимлар тизимини ташкил этади. Ижтимоий ҳаёт соҳаларидан келиб чиққан ҳолда ғояларнинг ҳам қуйидаги турлари мавжуд:
– диний ғоялар;
– илмий ғоялар;
– фалсафий ғоялар;
– бадиий ғоялар;
– сиёсий ғоялар;
– миллий ғоялар ва бошқалар.
Диний ғоялар кишиларнинг илк ижтимоийлашувида муҳим рол ўйнаган. Кўп худолик (политеизим), якка худолик(монотеизм), зардуштийлик, кейинчалик христиан ва буддавийлик, ислом каби динлар инсонларнинг маънавий-ахлоқий ҳаётида чуқур из қолдирган ва ҳалигача ўз таъсирини ўтказиб келмоқда.
Диний ғоялар деб, ҳар бир диний таълимот ва оқимнинг асосини, диний иймон-эътиқодининг негизини ташкил этувчи ғояларга айтилади¹.
Энг қадимги динлардаги мавжуд ғояларда ҳар бир нарсанинг жонли эканлиги, жоннинг (руҳнинг) абадийлиги, бут ва санамларга эътиқод ёки табиатнинг мўъжизакор сирларига сиғиниш (олов, чақмоқ, қуёш, ой, тоғ ва ўрмонлар, сув, тупроқ, ҳайвонларга) ўз ифодасини топган.
Илмий ғоялар – фан тараққиётининг самараси, илмий кашфиёт­ларнинг натижаси сифатида пайдо бўладиган, турли фан соҳалари­нинг асосий тамойиллари, устувор қоидаларини ташкил қиладиган илмий фикрлар.
Фан тараққиёти узлуксиз ва чексиздир. Бу жараёнда амалиётда тасдиқланмаган, эскирган қарашлар янги илмий ғоялар билан ўрин алмашаверади.
Фалсафий ғоялар – ҳар бир фалсафий таълимотнинг асосини ташкил этадиган, олам ва одам тўғрисидаги энг умумий тушунча ва қарашлар. Улар бизни ўраб турган дунёни билиш жараёнида кишилик жамиятининг тараққиёти мобайнида тўпланган билимларни умум­лаш­тириш, инсон ҳаётининг маъно-мазмуни, унинг бахт-саодати каби масалалар устида мулоҳаза юритиш асосида шаклланади¹. Уларни фалсафий талқин этиш натижасида монизм ва дуализм, номинализм ва реализим, идеализм ва материализм сингари оқимлар вужудга келган.